Djordje është një mik i vjetër, një figurë origjinale dhe e veçantë, i cili ka udhëtuar me dëshirë jashtë Ballkanit, veçanërisht në Kanada, ku ka jetuar. Një ditë ai u apasionua pas historisë së rajonit të tij, Krajina, një territor kufitar që ai përpiqej ta zbulojë dhe ta kuptojë. Ai na tregon…
Unë bleva detektorët e mi të parë të metalit në 2020, më tregon Djordje, një Vanquish 440 nga Minelab, një markë australiane, në fillim të Covid. Ishim bllokuar këtu vetëm në Krajin, pa të drejtë të shkoja askund përtej dhjetë kilometrave, duhej të merresha me diçka. Djordje është origjinal nga Žegar, një fshat serb në Kroaci në piedmontin e Velebit, kjo zinxhir malor bregdetar i detit Adriatik, ku në fillim të shekullit XVI ishin vendosur ushtarë Valaqë, Sllavë ose Magjarë që iknin nga invazionet osmane, duke refuzuar të konvertoheshin, për të mbajtur kufirin e Perandorisë Austro-Hungareze në këmbim të tokave dhe përjashtimeve nga taksat. Ky është rasti i familjes së nënës së tij, e lindur Komazec, e ardhur nga Hertzegovina dhe e vendosur në këtë kufi me Bosnjën, në këtë rajon të quajtur Krajina, ky "konfin" ushtarak, kraj do të thotë fund, për të mbrojtur Perandorinë nga sulmet e Akindjive, këtyre trupave të kalërimit të parregullt të Perandorisë Osmane që paguheshin me plaçkitje.
Thuhet se kjo tokë ishte e pushtuar nga Osmanët, por kjo nuk është krejtësisht e saktë. Shumicën e kohës ajo ishte kryesisht e pushtuar nga boshnjakët nga ana tjetër e malit, të cilët kishin zgjedhur të konvertoheshin në mysliman për të mbetur në tokat e tyre.
Është këtu, pranë manastirit të Krupa, ku zbulova monedhën time të parë romake. Në një anë ishte përfaqësuar profili i Apollonit, dhe në anën tjetër një karrocë e tërhequr nga katër kuaj. Kur e mora në dorë, truri im filloi të imagjinonte një kalorës, e shihja si të isha aty. Pas kësaj vazhdoi të më bënte këtë efekt: për çdo objekt antik, mendja ime argëtohet duke rikrijuar momente të së kaluarës, shpik skena.
Nga 0 në 5 vjeç, Djordje rritet në fshatin Krupa, te gjyshërit e tij, derisa prindërit e tij përfundojnë ndërtimin e shtëpisë në Žegar ku ai shkon në shkollë me serbë të tjerë të moshës së tij, për të cilin ai nuk ka vetëdije, i rritur si një jugosllav i mirë. Por në 1991, në moshën pesëmbëdhjetë vjeçare, shpallet lufta dhe në vend që në Zadar, qyteti i madh i rajonit, prindërit e tij e dërgojnë të studiojë në Knin, kryeqytetin e asaj që do të jetë deri në 1995 Republika Serbe e Krajina, një territor autonom që i rezistonte ushtrisë kroate të Tudjman, dhe aty ai zbulon origjinat e tij etnike:
Ishte një ceremoni përfundimi vitit dhe pasi isha në seksionin e teatrit të kolegjit tim, më dhanë stemën e Serbisë për ta ngritur. Papritmas të gjithë filluan të bërtasin, të fishkëllejnë, të më duartrokasin. Ndërsa ky sukses më dukej pak i merituar, kur u ktheva në shtëpi, i tregova skenën prindërve të mi dhe ata më shpjeguan se ishte sepse ishim serbë që publiku e kishte vlerësuar kaq shumë performancën time. Atëherë i pyeta se çfarë ndryshimi kishte të ishe serb, dhe ata morën kohë për herë të parë të më shpjegonin se feja jonë ortodokse nuk ishte krejtësisht si ajo e kroatëve katolikë, që nuk kishim gjithashtu të njëjtat origjina… Por unë nuk dëgjoja më shumë, isha thjesht shumë i zhgënjyer, doja që publiku të më donte për veten time, jo sepse isha serb.
Në vitet në vazhdim, luftimet i afrohen Žegarit, dhe Djordje zbulon se banorët e fshatrave kroate që kalojnë me makinë tani u bërtasin atyre fyerje gjatë kalimit. Prindërit e tij e çojnë atë dhe motrën e tij të kalojnë verën e 1991 në Novi Sad, qyteti i dytë i Serbisë, ku ata do të vazhdojnë studimet e tyre, duke u kthyer në Krajina vetëm verën dhe gjatë pushimeve. Nëna e tij, e cila është infermiere në civile, dhe babai i tij, shofer, qëndrojnë për të mbështetur përpjekjen e luftës. Por verën e 1995 u shpall Oluja akzia, Operacioni Stuhia për pastrimin etnik të rajonit nga ushtria kroate.
Më 4 gusht në mesnatë një ushtar vjen të na thotë se duhet të ikim. Makina jonë ishte shumë e vogël, versioni jugosllav Fičo i Fiat 500 italian, dhe duhej të ngjeshnim të gjithë jetën tonë brenda saj, që do të thoshte foto dhe ushqim për të mbajtur udhëtimin që do të zgjaste tre ditë për të bërë 650 kilometra. Në total ishim 250000 që iknim, dhe 80% e shtëpive të qytetit tonë ishin djegur.
Pasi kaloi disa vjet në Novi Sad, përfundoi studimet e tij në elektricitet, pastaj largohet nga Serbia pak para bombardimeve të NATO-s në pranverën e 1999, të lidhura me invazionin e Kosovës, kalon një vit e gjysmë në Francë ku e njoh, rikthehet përkohësisht në Kroaci në Krupa, në një shtëpi me dhe të bllokuar ngjitur me atë të gjyshërve të tij, pa ujë dhe energji elektrike, pastaj gjen punë në Vukovar për një ONG, në ekstremin lindor të Kroacisë dhe ku rrethimi i 1991 nga ushtria serbe e kishte shkatërruar qytetin, takon Catherine dhe shpërngulet në Kanada, punon si elektricist në platformat naftërore, tre vjet në Calgary, nëntë vjet në Edmonton, duke bërë para në të ftohtë për të rindërtuar shtëpinë e prindërve të tij.
Pasi kaloi gjashtëmbëdhjetë vjet të kësaj jete ekstreme në Veriun e Madh, Djordje rikthehet në Kroaci dhe pasi shtëpia e Žegar është ende në ndërtim, është në shtëpinë e pushimeve në Karin ku vendos disa valixhe, një vendpushim të mëparshëm që ishte plotësisht serb, të cilin familjet kroate modeste, pas pastrimit etnik, e kishin marrë në zotërim. Zyrtarisht sot aty jetojnë 10% serbë, 50 votues nga një popullsi prej 700.
Prindërit e mi arritën të negocionin me familjen kroate që zinte shtëpinë dhe ta rikthenin. Kishim fat, ajo nuk ishte shumë e kërkuar. Tani është bërë baza ime kur nuk punoj jashtë në vendet e ndërtimit. Me fqinjët, të gjithë kroatë, nuk ka asnjë problem, jemi në marrëdhënie të mira. Verën e jap shtëpinë në Airbnb dhe shkoj të jetoj në Žegar me prindërit e mi, tani që shtëpia është rindërtuar.
Kur bleva këtë detektor metalesh në 2020, ishte pa e ditur mirë pse. U gjenda vetëm këtu dhe nuk kishte më askënd për të kujtuar. Tani nuk dua më të shes atë që gjej në këtë tokë. Më ofrojnë çmime të larta, por së pari është e paligjshme, dhe pastaj sidomos është e keqe, sepse përmes këtyre artefakteve antike mbijeton një histori e tërë që na përket të gjithëve, qofshim jugosllavë, grekë, osmanë. Dhe kjo histori, është ajo që më pajton me këtë tokë, që më lejon të ndjehem i gjallë sot. Ishim dëbuar, por u ktheva dhe ripopullova Krajina me romakë, magjarë, valaçë, ja si u riktheva, pa e kuptuar në fillim, si u vendosa sërish në shtëpinë time.
François Beaune është shkrimtar, ai jeton sot në Marseille. Ai ka bërë shumë udhëtime në Mesdhe për të mbledhur një grup të tërë të “Historive të vërteta”, disa prej të cilave janë publikuar në “Hëna në pus”, (botimet Verticales, 2013, dhe në Folio Gallimard, në 2017). Ai sapo ka publikuar romanin e tij të fundit “The Depth of Water”, në botimet Albin Michel, në janar 2025, nën pseudonimin e përbashkët me heroinën Jessica Martin.
Foto e Parë: Lumi Krupa në Krajina © Biljana Jovanovic - Pixabay