Pranë Stambollit, Manastiri i Shën Gjergjit (Aya Yorgi) është sot një nga shenjtoret më të rëndësishme të ndara të botës mesdhetare. Për festën e shenjti, çdo 23 prill, dhjetëra mijëra myslimanë grumbullohen në këtë vend Grek ortodoks. Ky artikull është pjesë e serisë së dedikuar përpara ekspozitës Vendet e shenjta të ndara që do të hapet në Villa Médicis në tetor të ardhshëm.
Në mëngjesin e 23 prillit, disa dhjetëra mijëra pelegrinë nisen nga Stambolli për të arritur në ishullin Büyükada, në arkipelagun e Princave (Prinkipo në greqisht), në majën e të cilit ndodhet një manastir Grek ortodoks. I ndërtuar në shekullin e X, ky shenjtore strehon një ikonë të mrekullueshme të Shën Gjergjit, një nga shenjtorët më të nderuar në Lindjen e Mesme. Por karakteri befasues i këtij pelegrinazhi, atë ditë, është se shumica e madhe e vizitorëve janë muslimanë. Si mund të shpjegohet ky fenomen? Çfarë i tërheq ata në një vend të krishterë?
Porti i vogël turistik është në kulmin e tij. Anijet ankorohen pa ndalesë dhe pasagjerët mbushin dokat dhe rrugicat. Shumica janë gra dhe fëmijë. 23 prilli është gjithashtu një ditë pushimi (festë e fëmijëve dhe e sovranitetit kombëtar), çka e lehtëson këtë lloj ekskursioni në ishuj. Mjetet motorike janë të ndaluara, kështu që shëtitet këmbë në rrugën e manastirit që kalon përmes vilave të mrekullueshme, njëra prej të cilave mund të ketë shërbyer si rezidencë e mbikëqyrur për Leon Trotskin që nga viti 1929. Që nga koha bizantine, princat e rrëzuar ishin ekziluar aty dhe sot është një vend i preferuar nga borgjezia e madhe stamboliote.
Fije shumëngjyrëshe dhe dëshira të heshtura
Një orë larg, një treg efemer shtrihet në Sheshin e Bashkimit, i mbushur me dyqane të të gjitha llojeve, tregtarë ambulantë dhe karroca. Në një stend, gjenden përzierje të vargjeve të krishtera (komboloï) ose muslimane (tespih), perla blu për të keqen e syrit (nazar boncuğu), flamuj me figurën e Shën Gjergjit, Marisë, Aliut (dhëndri i profetit Muhamed) ose Fatimes (vajza e tij)… Në të majtë, një njeri shet qirinj të ngjyrave të ndryshme për shëndet, martesë, punë ose maternitet. Në të djathtë, një gamë amuletesh të arta kanë funksione të caktuara: një shtëpi për të bërë pronar, një çelës për begatinë, një zemër për dashurinë… Pelegrinët kështu sigurojnë pajisjet e tyre votive për pjesën tjetër të vizitës (ziyaret). Shumë gra kanë blerë bobina fije për një ritual të veçantë: ato lidhin këtë fije në një shkurre në fillim të rrugës së dheut dhe e shtrijnë në heshtje duke përsëritur dëshirën e tyre në brendësi. Gradualisht, rruga bëhet e mbuluar me mijëra fije shumëngjyrëshe të ndërthurura, secila materializuar një dëshirë intime dhe anonime, pa dallim feje. Një muslimane madje thotë: « Të ngjitesh deri këtu, është pak si të dëgjosh veten dhe fakti që nuk flas, lejon të dëgjosh atë që ke brenda. Mendoj se njerëzit kanë nevojë për këtë lloj gjëje për t'u përballur me veten. »
Pranë derës së manastirit, duhet të presësh më shumë se një orë për të hyrë në kishë, e cila duket e ngushtë në krahasim me turmën që qarkullon lirshëm aty, pa ndjekur shërbesën bizantine të kremtuar nga murgjit grekë. Muslimanet preferojnë të lutën në mënyrën e tyre, shpesh me pëllëmbët e duarve drejt qiellit. Të tjerë lënë dëshira (dilek) kudo. Krishteret puthin ikonën e Aya Yorgi. Sjelljet ndihmojnë në identifikimin e kush është nga cila fe, por nuk është aq e qartë, sepse për mimetizëm, imitojmë gjestet e fqinjit, duke shpresuar që do të funksionojë. Karburanti i kësaj ritualiteti eferveshent është efikasiteti ritual: vijnë në manastir pasi kanë dëgjuar për të dhe duke shpresuar të plotësohen. Sepse mrekullitë do të ishin të shumta, pastaj gojë më gojë bën pjesën tjetër.
Një hapësirë e shenjtë përtej feve
Murgjit, të cilët jetojnë të ndarë nga bota pjesën tjetër të kohës, janë të mbingarkuar atë ditë, por e pranojnë me filozofi. Vëllai Ezekiel komenton: « Për festën e Shën Gjergjit, ka një mesatare prej 70,000 njerëzish në një ditë. Është një ditë vërtet speciale, e tejkalon imagjinatën! », para se të shtojë: « Shumica e njerëzve që vijnë këtu nuk janë të krishterë. Ata ndezin qirinj dhe kur arrijnë në kishë, nuk e kishin parashikuar të vinin për të lutur, por bëjnë lutje ose dëshira. (…) Ata sigurisht dinë se ku po shkojnë, që është një kishë e krishterë dhe që është një shtëpi e Zotit. Shumë gjithashtu e dinë se është një kishë e Shën Gjergjit. » Por rëndësia e shenjti nuk është thelbësore. Muslimanët nuk i kushtojnë një kult të veçantë, sepse është shenjtëria e vendit që dominuese, sipas tyre. Apo ndoshta duhet të themi « muslimanet », sepse ato përfaqësojnë shumicën e madhe. Asgjë specifike këtu. Kjo është gjithashtu e vërtetë për shenjtoret e tjera të ndara në Mesdhe: qofshin ato të dedikuara për Virgjëreshën ose për Shën Antonin, gratë janë protagonistet e para. Ato nuk hezitojnë të shkojnë të lutën në vendin e Tjetrit dhe kjo mund të shpjegohet pjesërisht nga fakti se ato nuk kanë për të përballuar të njëjtin kontroll social dhe mashkullor në këto vende të tjera, këto « canopy kozmopolite » sipas shprehjes së antropologut Elijah Anderson, i cili i referohet aty strehimeve në zemër të qyteteve të mëdha. Këtë e konfirmon një muslimane që vjen çdo vit: « Është shtëpia e Zotit. Xhami, kishë, nuk ka rëndësi. Falë sinergjisë që është këtu, pa përdorur asnjë ndërmjetës, ne dërgojmë drejtpërdrejt dëshirat dhe dëshirat tona më të thella në univers. Të gjitha dëshirat e mia janë realizuar! »
Në daljen e kishës, disa njerëz shpërndajnë në heshtje dhe me buzëqeshje copëza sheqeri. Të realizuar në edicionet e mëparshme, ata vijnë për të falenderuar duke ndarë këto oferta. Disa shkallë më poshtë, oborri i manastirit është i mbushur me mijëra nga këto kube të bardha që janë vendosur qëllimisht – dhe jo hedhur – nga duar anonime. Në fakt, falë mimetizmit, pothuajse të gjithë pelegrinët « vizatojnë » objektin e dëshirave të tyre (forma shtëpish, makinash, foshnjash…) me këto ëmbëlsira, gurë dhe degë të tjera. Hapësira shndërrohet shpejt në një hapësirë të mbushur me shenja dhe shprehje votive që karakterizohen si nga një heterogjenitet i fortë ashtu edhe nga një krijimtari e bollshme. Të gjitha përreth manastirit janë transformuar. Shumë pemë përkulen nën peshën e fijeve shumëngjyrëshe, amuletëve dhe mesazheve votive. Në prill 2022, në kontekstin post-Covid 19, një pemë ishte madje e mbuluar me maska mbrojtëse, sepse njerëzit varin atë që kanë me vete (peshqirë, letra, fije pambuku…).
Ky pelegrinazh është kështu i goditur nga vula e një heterogjeniteti të dyfishtë: votiv, nga njëra anë, produkt i shumë bricolage dhe braconnages që i apasionojnë antropologët. Konfensional nga ana tjetër, pasi magnetizmi i vendit tërheq njëkohësisht grekë ortodoksë, katolikë, armenë, muslimanë… Mund të përmendnim gjithashtu protestantë evangjelikë dhe madje kujtimin e hebrenjve që frekuentonin fshehtas manastirin. Ky fenomen është një trashëgimi e largët e mozaikut ndërfetar të Perandorisë Osmane, pavarësisht tendencës për uniformizim politik-religjioz që është në veprim në Turqi. Ky grumbullim nuk është anuluar kurrë (përveç në 2020 për shkak të pandemisë), pavarësisht rreziqeve të sulmeve në vitet 2010. Ai do të ndodhë përsëri këtë vit, ndërsa Stambolli është skena e protestave të mëdha politike.
Manoël Pénicaud është antropolog në CNRS dhe anëtar i Qendrës Jacques Berque në Rabat. Punimet e tij janë në fushën e antropologjisë së pelegrinazheve, shenjtorëve të ndarë dhe marrëdhënieve ndërfetare në botën mesdhetare[1]
[1] Si një shtesë, shihni filmin e shkurtër Muslims at the St. George Monastery, me titra në anglisht dhe në akses të lirë. Ekzistojnë versione me titra në frëngjisht, greqisht dhe turqisht.
Foto e Kryesore: Trungu i ngjyrosur i fijeve votive © Manoël Pénicaud