Ndërsa marrëdhëniet midis Francës dhe Algjerisë mbeten të shënuara nga kujtimet e gjalla të së kaluarës koloniale, rishikimi i rrugëtimit të Atlan lejon rikthimin në një histori të përbashkët, të bërë nga mërgimi, rezistenca dhe transmetime artistike. Me historianen Anissa Bouayed, një kthim në fatin e një piktori algjerian që ka qëndruar për një kohë të gjatë në hije, në zemër të një kujtese ende të gjallë nga të dy anët e Mesdheut.
Nga Anissa Bouayed
Shkoi nga Konstantina, duke kaluar Mesdheun për të bërë studimet e tij në Paris në fillim të viteve 1930, i riu Jean-Michel Atlan frekuenton poetët surrealistë dhe aktivistët antikolonialistë. Ekzili nuk do të fshijë gjurmët e së kaluarës së tij algjeriane, por përkundrazi do t'i magnifikojë ato, kur ai i jep trup e shpirt pikturës pas provës së nazizmit deri në fundin e tij të parakohshëm në Paris në 1960. Një artist i cili me veprimin e tij, shenjat dhe format ka frymëzuar numër të madh artistësh bashkëkohorë algjerianë.
Nga poezia në pikturë
Ndërsa ai shkoi të studiojë filozofinë në Paris, në fillim të viteve 1930, Atlan ndodhet i ndaluar të mësojë, që nga 1940, për shkak të ligjeve anti-židovore të shpallura nga regjimi kolaboracionist i Vichy. I angazhuar në Rezistencë, ai e detyron shpëtimin e tij, pas arrestimit, vetëm falë simulimit të çmendurisë që e çon nga burgu i Shëndetit në spitalin Sainte-Anne. Atlan i jep gjithnjë e më shumë vetes pikturës dhe vizatimit me mjetet e fatit që ka në këtë kontekst. Miku i tij kritik Michel Ragon flet për “vokacion të vonshëm” dhe përdor në të njëjtin tekst nocionin e bukur të përmbushjes për të shprehur se piktura është shprehja e tij më autentike: “Që nga momenti që ke filluar të përmbushesh, shkruan ai, domethënë në 1945[1]”
Pas Çlirimit, i vetëdijshëm se është një mbijetues dhe i nxitur nga urgjenca për të krijuar, ai publikoi vëllimin e tij të fundit të poezisë, Le sang profond, ekspozoi, pastaj e la mënjanë fjalët për të ruajtur vetëm artet vizuale. Kjo ndarje nuk është fshirja e së kaluarës së tij. Përkundrazi, zgjedhja për të privilegjuar imazhet, dhe më shumë se imazhet, vizionet, do ta lidhë atë edhe më thellë me kujtimet e historisë së tij algjeriane, me përshtypjet e regjistruara në kujtesën e tij. Piktura e Atlan është gjithashtu një art i rikujtimit për të bërë të shfaqen në të tashmen e veprës imazhet që kanë dhënë literalisht formë, “informuar” imagjinatën e tij, që nga “herët e para” të fëmijërisë.
Valle e veprimit
Dhe mënyra e tij për të arritur këtë është të braktisë cerebralitetin në favor të veprimit. Atlan shpesh përdorte metaforën e vallëzimit, duke e parë veten si një valltar përballë kanavacës së tij si të investonte me të gjithë trupin dhe energjinë e tij vitale. Në pasluftë, kjo pikturë gjestuale, e cila ka dalë në Shtetet e Bashkuara, por gjithashtu në Paris, thotë mjaft për pjesën e trupit, për përvojat e përjetuara dhe të inkorporuara dhe privilegjon “shprehjen spontane të piktorit[2]”. Atlan nuk është një piktor gjestual më shumë, por një nga të parët. Michel Ragon, i cili e ka njohur kaq mirë Atlan, shkruan në 1960 “E dimë se piktura gjestuale nën ndikimin ekstrem-oriental është sot shumë në modë. Por a do ta dija se ti ishe një pionier i kësaj pikture gjestuale, nëse ne nuk do të ishim njohur kaq gjatë? Në fakt, vizatimi yt i 1945 ishte edhe më kalligrafik se ai i 1960.[3]” Pionier, por gjithashtu për shkak të historisë së tij, ndryshe nga artistët evropianë që janë adeptë të një pikture gjestuale, të cilët do të përvetësojnë nga jashtë shenjat grafike të kulturave ekstra-evropiane siç e bëri Georges Mathieu për shembull ose siç mund të bëjnë miqtë e tij të grupit CoBrA me të cilët ai ka ekspozuar, në luftë kundër pesha e kulturës perëndimore që pengon sipas tyre çdo krijim.
Atlan, ndonëse do të mbetet gjithmonë i hapur ndaj të gjitha kulturave, është tashmë trashëgimtar i një repertori formash dhe shenjash që ai e ri-investon në mënyrën e tij duke e pyetur modernitetin e tyre. Në këtë tekst thelbësor tashmë të cituar, Michel Ragon hedh poshtë klasifikimet që mbyllin në mënyrë të gabuar veprën e Atlan, -Figurativ? - Abstrakt? -Ekspresionist?: “Kjo Afrikë e Veriut shpjegon po aq mirë pikturën tënde sa këto shkolla përmes të cilave në fakt ti nuk ke kaluar kurrë[4]”. Nëse disa vëzhgues e panë atë vetëm si një nga anëtarët e kësaj Shkolle të Parisit, ku zemra rrihte ishte abstraksioni lirik, të tjerë ishin më të vëmendshëm ndaj singularitetit të tij dhe e njohën në veprat e tij substratin kulturor që i ushqente. Termi “barbar” shpesh i përdorur, me të gjithë ambiguitetin e tij, dëshiron ndoshta të shprehë këtë prani të shenjave dhe nuancave të dhunshme, të cilat ngatërrimi i tyre i jep ritëm, vitalitet dhe tension misterioz çdo vepre të tij. Duke u dyshuar nga caktimet etnike dhe/ose gjeografike të instiluara nga këto terma që mohojnë pjesën krijuese të artistit, dhe përtej idesë së sintezës, mund të flasim duke iu referuar Edouard Glissant, për “ko-prani” -trashëgimi e pranuar e një kulture të dominuar dhe krijim singular.
Atlan dhe piktura algjeriane
Kohëzgjatja e madhe e veprës së pikturuar të Atlan ofron për shikimet tona një gjurmë algjeriane gjithmonë pulsante. Në gjuhën e tij pikturale, Atlan çliron shenjat nga çdo kuptim të saktë, i shtrirë në arabeska të mëdha të zeza duke i bërë ato pemë, silueta vallëzuese ose totemike. Këto shenja që mund të evokojnë kalligrafinë arabe, hebraike, botën berbere, Atlan i përdor për potencialin e tij të madh plastik, por gjithashtu sepse ai është trashëgimtar i këtyre universesh formash. Ai gjithashtu ndjehet trashëgimtar i vizatimeve stilizuara të artit shkëmbor dhe parietal, të cilat paraistorianët kanë zbuluar gjurmët e tyre në Tassili. Larg stereotipeve të kartolinave, larg pikturës orientale që ai e përbuz, veprat e tij nuk janë përshkruese. Atlan flet për “forma që më kanë marrë në zorrë (dhe jashtë kësaj nuk ka pikturë)[5]”
Në këto vite pas luftës dhe në momentin kur filloi dekolonizimi, piktura e Atlan kishte një rezonancë të fortë mbi artistët algjerianë të një brezi të ri që, si ai, janë në Paris në fillim të viteve 1950 dhe kërkojnë rrugën e tyre në modernitet pa mohuar historinë e tyre. Megjithëse ai refuzon çdo caktim identitar, piktori Abdallah Benanteur e percepton atë kështu: “Atlan ishte i pari në kontekstin maghribian që e ngriti problemin jo të kombësisë, por të rrënjëve.[6]”. Artisti Mohammed Khadda shkruan disa vite më vonë, kur ai është kthyer në Algjer në momentin e Pavarësisë: “Atlan i Konstantinës, i ndarë para kohe, është një pionier i pikturës algjeriane moderne. E gjithë vepra e tij me ritmet barbare është vetëm kujtim i gryks së Rhummel dhe të folesë së shqiponjës që është Konstantina.[7]” Denis Martinez, një nga themeluesit në Algjer në 1967 të grupit Aouchem që e pohonte me forcë vullnetin për të rinovuar me artet popullore për të revitalizuar krijimin, e shihte Atlan si një pionier[8]. Sot, nëse veprat e tij nuk janë të pranishme në muzeumet algjeriane, artistët algjerianë e konsiderojnë atë ende si një pionier që ka ditur në kontekstin e dekolonizimit të afirmojë vitalitetin e një estetike që buron nga referencat e kulturës algjeriane për ta regjistruar atë në një universel të shumëfishtë.
[1]Jean Atlan, tekste nga M. Ragon dhe A.Verdet, fq. 8 dhe 10, Gjenevë, ed. René Kister, 1960.
[2]Shih në faqen e Qendrës Pompidou MNAM tekstin që paraqet ekspozitën “Abstractions gestuelles”, qershor-shtator 2008.
[3]Po i njëjti tekst nga Michel Ragon, shënimi 1, fq. 3.
[4]Po ashtu, fq. 10.
[5]Po i njëjti libër, letër nga Jean Atlan për Michel Ragon, fq. 15.
[6]Djilali Kadid, Benanteur, gjurmë të një rrugëtimi, Paris, ed. Myriam Solal, 1992, fq. 106.
[7]Mohammed Khadda, elemente për një art të ri, Algjer, UNAP, ribotim 1972, fq. 51.
[8]Intervistë me Denis Martinez, Marsejë, shtator 2024.
Me mirësjellje nga Galerie Houg, Lyon-Paris
Foto e Parë: Pikturë berberësh, vaj në kanavacë, 100 x 65 cm, 1954 © DR
Anissa Bouayed është historian dhe kuratore ekspozitash. Ajo së fundmi ka qenë kuratore e ekspozitës “Baya. Një heroinë algjeriane e artit modern”, në Institutin e botës arabe në Paris dhe në Vielle Charité, në Marsejë.