Η κλιματική αλλαγή ανατρέπει τον κύκλο του νερού και επιτείνει την έλλειψη γλυκού νερού. Αντιμέτωπος με αυτή την παγκόσμια κρίση, ο οικολόγος Karl Matthias Wantzen υποστηρίζει, σε μια σειρά άρθρων που δημοσιεύθηκαν από 22-med, μια “κουλτούρα του ποταμού”. Εκεί υπερασπίζεται μια πολιτική και ηθική αναδόμηση που βασίζεται στην κοινή ευθύνη, την έμπνευση από αρχαίους πολιτισμούς και τη συνεργασία μεταξύ των περιοχών του Νότου και του Βορρά.
Αυτό το άρθρο είναι μια περίληψη 3 συνεντεύξεων μεταξύ επιστημόνων που δημοσιεύθηκαν στο 22-med τον Μάιο του 2024. Ένας διάλογος μεταξύ του Bernard Mossé, υπεύθυνου επιστήμονα του Neede Méditerranée, και του Karl Matthias Wantzen, καθηγητή στη σχολή του Στρασβούργου που είναι υπεύθυνος για την έδρα UNESCO «Ποταμοί και Πολιτιστική Κληρονομιά», διευθύνει επίσης μια διεπιστημονική έδρα “Water and Sustainability” για τη τριμερή πανεπιστημιακή συνεργασία “EUCOR- The European Campus”. Αυτές οι συνεντεύξεις μπορείτε να τις βρείτε ΕΔΩ στις 11 γλώσσες που χρησιμοποιούνται στον ιστότοπο.
Το νερό, όπως το πετρέλαιο χθες, γίνεται μια πηγή αυξανόμενων εντάσεων μεταξύ γεωργικών, αστικών και βιομηχανικών χρήσεων. Η κλιματική αλλαγή εντείνει την πίεση: ακανόνιστες βροχοπτώσεις, ποταμοί που έχουν στερέψει, υπερεκμεταλλευόμενοι υδροφόρους ορίζοντες, ακραίες ξηρασίες και βίαιες πλημμύρες σχηματίζουν μια νέα γεωγραφία των ελλείψεων. “Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με έναν φαύλο κύκλο: όσο πιο σπάνιος γίνεται ο πόρος, τόσο πιο πεινασμένοι γινόμαστε”, παρατηρεί ο Karl Matthias Wantzen.
Μια ζωτική πηγή που αμφισβητείται ολοένα και περισσότερο
Το παγκόσμιο υδροσύστημα έχει βαθιά αλλοιωθεί από αιώνες πολιτικών ανάπτυξης που έχουν διαταράξει τις ισορροπίες. “Μόνο το ένα τρίτο των μεγάλων ποταμών μπορεί ακόμα να ρέει ελεύθερα”, υπενθυμίζει ο οικολόγος. Η αδιαπέραστη επιφάνεια των εδαφών, η καταστροφή των υγροτόπων, η μαζική αποδάσωση των πηγών των λεκάνων ή η κατακερματισμένη ροή των ποταμών από φράγματα έχουν διαταράξει τους φυσικούς κύκλους. “Έχουμε ξεπεράσει ένα όριο. Η καταστροφή, μερικές φορές, ξεπερνά μια ανθρώπινη ζωή: οι ζημιές γίνονται μη αναστρέψιμες σε κλίμακα πολλών γενεών.” Για να απαντήσει στις αυξανόμενες εντάσεις, ο Karl Matthias Wantzen προτείνει να “θέσουμε τον ποταμό στο κέντρο της περιοχής”. Είναι η καρδιά της έννοιας του “ποταμού πολιτισμού”: να οργανώσουμε τη διαχείριση του νερού όχι σύμφωνα με πολιτικές διαχωριστικές γραμμές αλλά σύμφωνα με τις λεκάνες απορροής, που μετατρέπονται σε “υδροτόπους”, αυτές τις “λεκάνες ευθύνης” όπου τα συμφέροντα των κατοίκων είναι δομικά συνδεδεμένα.
“Οι ποταμοί διασχίζουν πολλές περιοχές, αλλά οι άνθρωποι σχεδιάζουν σύνορα που κατακερματίζουν τη διαχείρισή τους. Είναι ένα ιστορικό λάθος”, εξηγεί. Για αυτόν, μόνο μια κοινή, διαπραγματευμένη διακυβέρνηση μεταξύ όλων των παραγόντων μιας λεκάνης μπορεί να εγγυηθεί τη βιωσιμότητα του πόρου. Όπως η διασυνοριακή συνεργασία γύρω από τον Ρήνο, που ξεκίνησε μετά από μια χημική ρύπανση το 1986, αυτές οι συμμαχίες μπορούν να αναδυθούν — συχνά μετά από τραγωδίες. “Συχνά, η καταστροφή είναι ο καταλύτης μιας κοινότητας πεπρωμένου.”
Ο Βορράς πρέπει να μάθει από τον Νότο
Μια άλλη μεταμόρφωση σε εξέλιξη: η “μεσογειακή” προσαρμογή της Βόρειας Ευρώπης. Ξηρασίες, πυρκαγιές, καταρρακτώδεις βροχές και ποταμοί που έχουν στερέψει δεν είναι πια αποκλειστικότητα των χωρών του Νότου. “Τα μοναδικά γεγονότα γίνονται τακτικά. Η κανονικότητα αλλάζει.” Για τον Wantzen, οι περιοχές του Βορρά πρέπει να αντλήσουν έμπνευση από τις πρακτικές λιτότητας που αναπτύχθηκαν στις μεσογειακές περιοχές: ορθολογική χρήση, αναβάθμιση των υγροτόπων, εγκατάλειψη μη κατάλληλων καλλιεργειών, κ.λπ.
“Να μην καλλιεργούμε φράουλες τον χειμώνα στο Μαρόκο για τις ευρωπαϊκές αγορές, είναι επίσης ζήτημα οικολογικής ευπρέπειας.” Καταγγέλλει μια “υδροβόρα” κατανάλωση όπου το νερό εξάγεται μέσω γεωργικών προϊόντων, ενώ η ξηρασία εγκαθίσταται. “Είναι παράλογο: πουλάμε σιγά σιγά το μέλλον μας.”
Μια ηθική για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης
Αλλά πέρα από τις τεχνικές ή θεσμικές λύσεις, ο Wantzen καλεί σε μια “νέα (παλιά) ηθική”. Πρόκειται για το να θεωρούμε τη φύση ως συνεργάτη και όχι ως απόθεμα πόρων. “Πρέπει να ενσωματώσουμε το μέλλον στις παρούσες αποφάσεις μας, να διευρύνουμε την συμπόνια μας προς τα ζωντανά όντα και τα οικοσυστήματα.”
Χωρίς να πέσει στον πνευματισμό, προτείνει να συνδυαστούν οι επιστημονικές γνώσεις με τις παραδοσιακές σοφίες. “Να ακούσουμε το τραγούδι των ψαράδων του ποταμού Σενεγάλη, είναι να κατανοήσουμε μακροπρόθεσμα την υδρολογία του ποταμού.” Υποστηρίζει τη συμμετοχική προσέγγιση, τα living labs, όπου επιστήμονες, πολίτες και υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων πειραματίζονται μαζί με αναπαραγώγιμες λύσεις. “Έχουμε σπαταλήσει πολύ χρόνο επαναλαμβάνοντας τα ίδια λάθη. Πρέπει να μεταδώσουμε και να συνεργαστούμε.”
“Πρέπει να αλλάξουμε τώρα”
Αντιμέτωπος με την επείγουσα κατάσταση, ο Karl Matthias Wantzen είναι κατηγορηματικός: “Δεν μπορούμε να αρκεστούμε να πούμε ότι πρέπει να εκπαιδεύσουμε καλύτερα τους νέους ώστε να κάνουν καλύτερα. Είναι σήμερα που πρέπει να δράσουμε.” Η οικολογική κρίση επιβάλλει μια ριζική αλλαγή στις πρακτικές, τις προτεραιότητες και την αντίληψη για το νερό. Και αυτή η αλλαγή δεν μπορεί να συμβεί παρά μόνο κινητοποιώντας όλες τις κλίμακες: από τον τοπικό ποταμό μέχρι τη συνεργασία Βορρά-Νότου, από τον πολίτη μέχρι τον επιστήμονα, από την ατομική πράξη μέχρι την ανάπτυξη των περιοχών.
Φωτογραφία Κάλυψης: να μην καλλιεργούμε φράουλες τον χειμώνα στο Μαρόκο είναι επίσης ζήτημα οικολογικής ευπρέπειας © Nur - Pexel