Τι θα ήταν οι περιπλανήσεις στην Αλεξάνδρεια χωρίς τον Κωνσταντίνο Καβάφη; Έλληνας ποιητής, τόσο βαθιά ενσωματωμένος σε αυτήν την κάπως μυθική πόλη της Μεσογείου, δεν σταμάτησε ποτέ να την περιδιαβαίνει, να αφηγείται αυτήν την πόλη- «Η Πόλις», σύμφωνα με τον τίτλο ενός από τα πιο εμβληματικά του ποιήματα :
Καινούριους τόπους δεν θα βρεις, δεν θά βρεις άλλες θάλασσες
Η πόλις θα σε ακολουθεί. Στους δρόμους θα γυρνάς
τους ίδιους. Και στες γειτονιές τες ίδιες θα γερνάς·
και μες στα ίδια σπίτια αυτά θ’ ασπρίζεις
Πάντα στην πόλι αυτή θα φθάνεις
Η Αλεξάνδρεια είναι όπως η μοίρα της. Ψιθυρίζει τον μακρινό της αντίλαλο, μνήμη μιας αρχαίας ελληνικής πόλης που την μεταμορφώνει με την κυρίαρχη κομψότητα της γλώσσας της. Είναι σε μια Αλεξάνδρεια που έχει γίνει κοσμοπολίτικη, τον 19ο αιώνα, που εξελίσσεται ο Καβάφης. Μια πόλη υπό την ευρωπαϊκή επιρροή, μια πόλη ταραγμένη από την επανάσταση του Ουραμπή, μια πόλη σφοδρά βομβαρδισμένη και πυρπολημένη από τον βρετανικό στόλο το 1882. Εκεί γεννήθηκε το 1863, έμεινε στην Αγγλία με τον πατέρα του, έμπορο, και στη συνέχεια στην Κωνσταντινούπολη, από όπου επιστρέφει το 1885 για να εγκατασταθεί στην πατρίδα του, την οποία δεν θα εγκαταλείψει ποτέ ξανά.
Στον καθρέφτη της Αλεξάνδρειας
Υπάρχει σαν ένας καθρέφτης, με πολλές όψεις, που δημιουργείται ανάμεσα στην πόλη της Αλεξάνδρειας, που αυτοπροβάλλεται ως « Βασίλισσα της Μεσογείου », παραμονές του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, και την ποίηση του Καβάφη, του εκτός χρόνου. Παίζει με τις εποχές, διασχίζει τον χρόνο και αναδιαμορφώνει έναν κόσμο από την πόλη όλων των επιθυμιών του, όλων των αποστροφών του επίσης…
Η πόλη του δεν είναι προφανώς αυτή όλων των Αλεξανδρινών, της πλειοψηφίας που έχει ξεχαστεί σε μια πόλη που γιορτάζεται για τον κοσμοπολιτισμό της, συγκεντρωμένη από επιφανείς που συχνά έχουν πολλά διαβατήρια και που κυβερνούν την πόλη, σε πλήρη ανάπτυξη, μέχρι τη δεκαετία του 1930.
Ο Καβάφης πεθαίνει το 1933, ενώ ένας άλλος κόσμος ανατέλλει, με την άνοδο των εθνικισμών και των ιδιαιτεροτήτων, τον πόλεμο που έρχεται, στις πύλες της Αλεξάνδρειας, και την επιβεβαίωση μιας κυρίαρχης, ανεξάρτητης Αιγύπτου, που δεν βλέπει πάντα με καλό μάτι αυτούς τους Αλεξανδρινούς από όλο τον κόσμο.
Ο Καβάφης είναι σαν ένας αισθητικός που προσπαθεί να ξεφύγει από την επιρροή της εποχής του, να παίξει με τον χρόνο, να βρει συμφωνίες με το σύμπαν του αρχαίου κόσμου, που του μιλά μια οικεία γλώσσα.
Πρόσκληση στο ταξίδι
Είναι ο ποιητής ενός τόπου, μιας πόλης, αλλά είναι επίσης αυτός που μας διδάσκει την τέχνη του ταξιδιού, του να βγαίνουμε στον δρόμο, να αναζητούμε το άγνωστο. Έχει τη γεύση, τουλάχιστον λογοτεχνική, για τις διασχίσεις, για να ανακαλύψει, σε μακρινές περιπέτειες, το βαθύ νόημα της ύπαρξης. Δεν είναι ποιητής της επιστροφής στην Ιθάκη, μιας ανεξήγητης νοσταλγίας, αλλά αυτός της πειρασμού του αλλού, που διαισθάνεται και που σχεδιάζει αυτήν την ακούραστη μερίδα που γεννά μια πρόσκληση στο ταξίδι…
Η Ιθάκη σου έδωσε αυτό το όμορφο ταξίδι.
Χωρίς αυτήν, δεν θα είχες πάρει τον δρόμο.
Δεν έχει πια τίποτα να σου δώσει.
Ας μπούμε μαζί του σε αυτό το ποίημα θρύλος, Ιθάκη, που επαναλαμβάνει διαφορετικά την κλωστή της Οδύσσειας :
Ιθάκη
Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,
να εύχεσαι να ’ναι μακρύς ο δρόμος,
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,
τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,
αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή
συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,
αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,
αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.
Να εύχεσαι να ’ναι μακρύς ο δρόμος.
Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι
που με τί ευχαρίστηση, με τί χαρά
θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοϊδωμένους·
να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά,
και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις,
σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κι έβενους,
και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής,
όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά·
σε πόλεις αιγυπτιακές πολλές να πας,
να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους.
Πάντα στον νου σου να ’χεις την Ιθάκη.
Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου.
Αλλά μη βιάζεις το ταξίδι διόλου.
Καλύτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει·
και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί,
πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο,
μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη.
Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξίδι.
Χωρίς αυτήν δεν θα ’βγαινες στον δρόμο.
Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια.
Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.
Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τί σημαίνουν.
Θιέρι Φαμπρ
Ιδρυτής των Συναντήσεων του Αβερρόη, στη Μασσαλία.
Συγγραφέας, ερευνητής και επιμελητής εκθέσεων. Διηύθυνε το περιοδικό La pensée de midi, τη συλλογή BLEU της Actes-Sud και τον προγραμματισμό του Mucem. Δημιούργησε το πρόγραμμα Μεσόγειος του Ινστιτούτου Προχωρημένων Σπουδών του Aix-Marseille-Université.
Αναλαμβάνει την εκδοτική ευθύνη.
Φωτογραφία Κάλυψης ©Peggychoucair - Pixabay