Η Μεσόγειος διατηρεί μέσα της παραδόσεις που αψηφούν τον χρόνο. Αναδύονται σε ένα άρωμα τριαντάφυλλου που συλλέγεται στην αυγή, στη γλυκιά καψαλίλα μιας πιπεριάς, στην πνοή μιας ασυνήθιστης γλώσσας ή στο τελετουργικό ενός καφέ που μοιράζεται. Μεταξύ καθημερινών χειρονομιών και αιώνιων δεξιοτήτων, αυτές οι παραδόσεις ενσωματώνουν την προσκόλληση στη γη, στη γλώσσα, στις γεύσεις, αλλά και την ικανότητα να μεταμορφώνονται για να διαρκέσουν.
Αυτό το άρθρο είναι μία περίληψη 4 άρθρων με θέμα τις παραδόσεις που δημοσιεύθηκαν στο 22-med, και μπορείτε να τα βρείτε στις 11 γλώσσες που χρησιμοποιούνται στον ιστότοπο.
Το μυστικό των τριαντάφυλλων του Αγρού, μεταξύ παραδόσεων και καινοτομίας: Andri Kounnou- Κύπρος
Η Πιπεριά του Χαλεπίου, μια ιστορία ανθεκτικότητας: Edward Sfeir - Συρία
Η Σφιρία: η γλώσσα ενός χωριού βουνού που απειλείται με εξαφάνιση: Kelly Fanarioti - Ελλάδα
Η τέχνη του καφέ που ταλαιπωρείται: Valentina Saini - Ιταλία
Στα χωριά του βουνού, στα ηλιόκαυτα χωράφια ή στις ζωντανές πλατείες των παλιών πόλεων, οι μεσογειακές παραδόσεις ενσαρκώνονται σε καθημερινά τελετουργικά, σε γεύσεις και σε λέξεις. Ανήκουν σε αυτούς που τις φέρουν και τις μεταδίδουν, και σχεδιάζουν μια κοινή μνήμη, φτιαγμένη από αντίσταση και προσαρμογές. Τριαντάφυλλα που συλλέγονται με το χέρι στα βουνά, πιπεριές Χαλεπίου ανθεκτικές στην ξηρασία, η γλώσσα που σφυρίζει ενός ελληνικού χωριού που απειλείται με λήθη, ή η παράδοση του ιταλικού καφέ που αναστατώνεται από τον υπερτουρισμό: τόσες πολλές ιστορίες που αποτυπώνουν τη fragility αλλά και τη ζωτικότητα αυτών των συλλογικών κληρονομιών.
Τριαντάφυλλα του Αγρού, μια οικογενειακή saga
Στον Αγρό, ένα μικρό χωριό βουνού στην καρδιά της Κύπρου, το άρωμα του τριαντάφυλλου πλημμυρίζει κάθε άνοιξη. Από το 1948, η οικογένεια Τσολάκη συλλέγει με υπομονή την Rosa damascena, που μετατρέπεται σε ανθόσταγμα, γλυκά ή καλλυντικά. Τρεις γενιές έχουν διαδεχθεί η μία την άλλη για να αναδείξουν αυτή τη δεξιότητα σε εθνική υπερηφάνεια. «Είμαστε βαθιά περήφανοι που διατηρούμε μια παράδοση που έχτισαν οι παππούδες μας και που συνέχισαν οι γονείς μας», εμπιστεύεται η Ανδρία Τσολάκη, απόφοιτος χημείας και πλέον υπεύθυνη για την καλλυντική πλευρά.
Κάθε πρωί του Μαΐου, πριν την ανατολή του ήλιου, συλλέγονται με το χέρι δεκάδες χιλιάδες λουλούδια. Το έντονο άρωμά τους συγκεντρώνεται στις δροσερές ώρες της αυγής. Η άμεση απόσταξη επιτρέπει την παραγωγή μιας αιθέριου ελαίου και ενός ανθόσταγμα που αναζητούνται για την εξαιρετική τους ποιότητα. Από εκεί προκύπτουν σιρόπια, λουκούμια, μαρμελάδες, αλλά και βιολογικές κρέμες με την επωνυμία Venus Rose, η πρώτη κυπριακή σειρά που απέκτησε την ευρωπαϊκή πιστοποίηση Cosmos Organic.
Πέρα από την οικονομία, εκφράζεται μια ταυτότητα. «Από τότε που ήμουν παιδί, θυμάμαι να περπατώ στα χωράφια του πατέρα μου και να συλλέγω τα τριαντάφυλλα νωρίς το πρωί. Για εμάς, δεν είναι απλώς λουλούδια, είναι η ζωή μας», αφηγείται η Ανδρία. Ωστόσο, η ξηρασία πλήττει ολοένα και πιο σφοδρά αυτούς τους λόφους. Οι Τσολάκη ελπίζουν ότι η τέταρτη γενιά θα συνεχίσει την περιπέτεια, μετατρέποντας το τριαντάφυλλο του Αγρού σε αληθινό εμβληματικό κληροδότη του νησιού.
Η πιπεριά του Χαλεπίου, μια γεύση αντίστασης
Στα βορειοδυτικά της Συρίας, στο χωριό Σαλκίν, μια άλλη κληρονομιά υπερασπίζεται με νύχια και με δόντια: η πιπεριά του Χαλεπίου. Αναγνωρισμένη για τη γλυκιά και φρουτώδη γεύση της, ελαφρώς πικάντικη, εισβάλλει σε όλες τις κουζίνες του Λιβάνου. Στα πιάτα makdous ή mouhammara, είναι η κόκκινη καρδιά που συνδέει οικογένειες και γενιές. «Τίποτα δεν δίνει τη γεύση και την υφή της πιπεριάς του Χαλεπίου», επιμένει η Ρόζι, Λιβανέζα που συνεχίζει να την αγοράζει αν και γίνεται όλο και πιο σπάνια.
Ο πόλεμος και η ξηρασία έχουν ανατρέψει αυτή την ισορροπία. Το 2021, η Συρία γνώρισε την χειρότερη κλιματική χρονιά των τελευταίων εβδομήντα ετών και οι σοδειές ξεράθηκαν. «Πριν εξάγαμε σαράντα τόνους το χρόνο, σήμερα πουλάμε μόλις είκοσι», εξηγεί ο Μαχμούντ, γεωργός. Το νερό, που έχει γίνει σπάνιο και ακριβό, αναγκάζει τους αγρότες να προσαρμοστούν. Σταγόνα-σταγόνα, κάλυψη, χρήση οργανικών λιπασμάτων: τόσες στρατηγικές για να διατηρηθεί μια απειλούμενη καλλιέργεια.
Μη κυβερνητικές οργανώσεις όπως η ICARDA ή η FAO συνοδεύουν αυτή τη μετάβαση, εκπαιδεύοντας τους αγρότες και χρηματοδοτώντας μονάδες μεταποίησης. Διότι η προστιθέμενη αξία δεν περιορίζεται πλέον στον αποξηραμένο καρπό: η άλεση, η συσκευασία, η πάστα πιπεριάς δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας. Παρά ταύτα, η αστάθεια των εμπορικών δρόμων παραμένει εφιάλτης. «Τα προϊόντα μας φτάνουν συχνά μισοσάπια λόγω των καθυστερήσεων που προκαλούν οι συγκρούσεις», λυπάται ο Αμπντάλα.
Αυτή η πιπεριά, άλλοτε σύμβολο ευημερίας, γίνεται έτσι ο καθρέφτης μιας κοινωνίας που αγωνίζεται να διατηρήσει ζωντανές τις γεύσεις και τις παραδόσεις της.
Η Σφιρία, σφύριγμα σε αναμονή
Πιο δυτικά, στο ελληνικό νησί της Εύβοιας, μια μοναδική γλώσσα κρατά ακόμα μερικά ηχώ: η Σφιρία, γλώσσα που σφυρίζεται και μεταδίδεται για σχεδόν 2.500 χρόνια στο χωριό Αντία. Σήμερα, έχουν απομείνει μόνο λίγοι ηλικιωμένοι κάτοικοι ; οι νεότεροι έχουν φύγει από το βουνό. Ο Παναγιώτης Τζαναβάρας προσπαθεί ωστόσο να αναβιώσει αυτή την πνοή. «Μέχρι το δημοτικό σχολείο, όλα τα παιδιά καταλάβαιναν και μιλούσαν τη Σφιρία», θυμάται.
Κάθε σφύριγμα αντιστοιχεί σε ένα γράμμα του αλφαβήτου; συνδυασμένα, σχηματίζουν ολόκληρες προτάσεις, ικανές να διασχίσουν τις κορυφές σε μια στιγμή. Οι βοσκοί την χρησιμοποιούσαν για να προειδοποιούν για ένα χαμένο ζώο ή να προειδοποιούν για έναν κίνδυνο. Ανακαλύφθηκε από το ευρύ κοινό το 1967 κατά τη διάρκεια ενός αεροπορικού ατυχήματος, η Σφιρία γοητεύει τους γλωσσολόγους.
Ο Παναγιώτης διδάσκει πλέον αυτή τη γλώσσα στα σχολεία της Αθήνας, της Λάρισας ή της Σύρου. «Πολλά παιδιά είναι ενθουσιασμένα να την μάθουν», διαβεβαιώνει. Τα διεθνή μέσα ενημέρωσης έχουν ασχοληθεί με την ιστορία της, και το 2019 η Ελλάδα κατέγραψε τη Σφιρία στο εθνικό μητρώο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Η UNESCO, που έχει ζητηθεί, θα μπορούσε μια μέρα να της δώσει παγκόσμια αναγνώριση. «Θα κάνω τα πάντα για να μην εξαφανιστεί αυτή η γλώσσα», υπόσχεται ο Παναγιώτης, πεπεισμένος ότι αυτή η πνοή μπορεί να αναγεννηθεί.
Ο εσπρέσο, Ιταλικό τελετουργικό που αναστατώνεται από τον πληθωρισμό
Ο ιταλικός καφές, καταγεγραμμένος στη συλλογική φαντασία, ενσωματώνει αυτή την ένταση μεταξύ ζωντανής κληρονομιάς και παγκοσμιοποιημένης αγοράς. Το να πίνεις καφέ στην Ιταλία δεν περιορίζεται στην κατανάλωση ενός ροφήματος: είναι ένας κοινωνικός τελετουργικός, μια αναπνοή της καθημερινότητας. Στη Βενετία, το Καφέ Φλοριάν, που ιδρύθηκε το 1720, εικονογραφεί αυτή την παράδοση: πατριώτες του Ριζορτζιμέντο, συγγραφείς και πρόεδροι έχουν διαδεχθεί ο ένας τον άλλο. Ο εσπρέσο εκεί είναι περισσότερο από ένα άρωμα, είναι ένας σύνδεσμος με την ιστορία.
Αλλά σήμερα, αυτό το τελετουργικό κλονίζεται. Η τιμή του καφέ έχει εκτοξευθεί: το 2024, κόστιζε τρεις φορές περισσότερο από ότι ένα χρόνο πριν. «Σερβίρουμε καφέ από το 1820, αλλά η αύξηση έχει γίνει μη ανεκτή», αναστενάζει η Μαρία, κληρονόμος του Caffè Sorarù στη Βιτσέντζα. Αν και οι τουρίστες συνεχίζουν να καταφθάνουν, οι ντόπιοι διστάζουν. «Όταν έχεις μεγάλη οικογένεια, κάθε ευρώ μετράει», εμπιστεύεται η Φραντσέσκα, δασκάλα και μητέρα τριών παιδιών.
Η αύξηση των τιμών προστίθεται στον υπερτουρισμό που «καταλαμβάνει» τα καφέ των ιστορικών κέντρων. «Για εμάς, το να πίνουμε καφέ και να τρώμε ένα κρουασάν διαβάζοντας εφημερίδα, είναι όπως η τελετή του τσαγιού για τους Ιάπωνες», εξηγεί ο Γκαμπριέλε, επιχειρηματίας από τη Βενετία. Αλλά αυτό το κοινό τελετουργικό απειλείται να περιοριστεί σε μια απλή ατραξιόν. Για κάποιους, η λύση είναι να επιστρέψουν στον οικογενειακό μόκα, μακριά από το πλήθος.
Μια μνήμη σε κοινή χρήση
Είτε πρόκειται για τριαντάφυλλα που συλλέγονται στη δροσιά του Μαΐου, για πιπεριές που ξεραίνονται στον ήλιο, για ένα σφύριγμα που μεταφέρεται από τον άνεμο ή για έναν καφέ που πίνεται στο μπαρ, οι μεσογειακές παραδόσεις αφηγούνται μια βαθιά προσκόλληση στις χειρονομίες και τις γεύσεις που μεταδίδονται. Δεν είναι απλώς απομεινάρια, αλλά ζωντανές μορφές πολιτισμού. Ευαίσθητες, αντέχουν χάρη σε αυτούς που τις φέρουν ακόμα. Και στην επιμονή τους, σχεδιάζουν την πιθανότητα ενός μέλλοντος μέσα στο οποίο η Μεσόγειος διατηρεί τη μνήμη των κληρονομιών της.
Φωτογραφία Κάλυψης: Στον Αγρό, στην καρδιά της Κύπρου, το άρωμα του τριαντάφυλλου πλημμυρίζει κάθε άνοιξη @venus-rose