Για πολύ καιρό θεωρούμενη ως ζώνη διέλευσης ή αναχώρησης, η Μεσόγειος είναι σήμερα στο κέντρο των παγκόσμιων μεταναστευτικών δυναμικών. Μεταξύ οικονομικών, πολιτικών, συμβολικών και κοινωνικών μετασχηματισμών, οι μεταναστεύσεις γίνονται πιο περίπλοκες, τροφοδοτώντας ταυτόχρονα εντάσεις και φαντασιώσεις. Ο κοινωνιολόγος Andrea Calabretta φωτίζει αυτά τα ζητήματα μέσα από τις έρευνές του για τις μεταναστευτικές πορείες στην Ιταλία και πέρα από αυτήν.
Αυτό το άρθρο είναι μια περίληψη 4 συνεντεύξεων μεταξύ επιστημόνων που δημοσιεύθηκαν στο 22-med τον Οκτώβριο του 2024. Ένας διάλογος μεταξύ του Bernard Mossé, υπεύθυνου επιστήμονα της Neede Méditerranée, και του Andrea CALABRETTA ερευνητή στο πανεπιστήμιο της Πάδοβας (Ιταλία), όπου διδάσκει μεθόδους ποιοτικής έρευνας στην κοινωνιολογία. Εκτός από τις σχέσεις με το πλαίσιο προέλευσης, έχει εργαστεί για τις διαδικασίες κοινωνικής ένταξης και αποκλεισμού που επηρεάζουν τους μετανάστες και τους απογόνους τους. Οι 4 συνεντεύξεις είναι διαθέσιμες ΕΔΩ στις 11 γλώσσες που χρησιμοποιούνται στην ιστοσελίδα.
Οι μεταναστεύσεις δεν είναι κάτι καινούργιο. «Ο κόσμος στον οποίο ζούμε έχει οικοδομηθεί από τις μεταναστεύσεις», υπενθυμίζει ο Andrea Calabretta. Η Ιταλία είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: μεταξύ 1876 και 1988, σχεδόν 27 εκατομμύρια Ιταλοί μετανάστευσαν. Σήμερα, η Μεσόγειος γίνεται μια περιοχή υποδοχής, διέλευσης, αλλά και ανασύνθεσης ταυτότητας. Από τη δεκαετία του 1990, η πτώση του σοβιετικού μπλοκ, η ανάπτυξη των μεταφορών και των ψηφιακών δικτύων έχουν μεταμορφώσει τις ανθρώπινες κινητικότητες: οι μεταναστευτικές ροές δεν ακολουθούν πλέον τα παλιά σχήματα. Παγκοσμιοποιούνται, γυναικοποιούνται, και διασπώνται.
Κατηγορίες προς επανασχεδίαση, σύνορα προς κατανόηση
Αντιμέτωποι με την ποικιλία των πορειών, οι κλασικές διοικητικές κατηγορίες — πρόσφυγας, οικονομικός μετανάστης, οικογενειακή επανένωση — γίνονται ανεπαρκείς. «Οι κοινωνιολόγοι πρέπει να αποφεύγουν να αναπαράγουν τα πλαίσια του κράτους», τονίζει ο Calabretta, ο οποίος υποστηρίζει μια κριτική ανάγνωση των εννοιών που επιβάλλονται από τις μεταναστευτικές πολιτικές. Η ανάπτυξη των «border studies» απεικονίζει αυτή την εξέλιξη: τα σύνορα γίνονται ένα επιλεκτικό φίλτρο, περισσότερο από έναν τοίχο, δημιουργώντας επισφαλή καθεστώτα με μεταβλητή γεωμετρία μέσα στις ίδιες τις κοινωνίες υποδοχής. Αποτέλεσμα: μια «πυραμίδα της ιθαγένειας» στην οποία τα δικαιώματα είναι άνισα κατανεμημένα.
Η Μεσόγειος, εργαστήριο των μεταναστευτικών εντάσεων
Στη Μεσόγειο, οι μεταναστεύσεις είναι έντονα πολιτικοποιημένες. Από τη δεκαετία του 1990, οι συνθήκες εισόδου στην Ευρώπη έχουν αυστηροποιηθεί, μετατρέποντας τη θάλασσα σε θανατηφόρο σύνορο. Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης, περισσότερα από 30.000 άτομα έχουν χάσει τη ζωή τους μέσα σε δέκα χρόνια προσπαθώντας να τη διασχίσουν. Αυτή η κλειστή πολιτική τροφοδοτεί έναν λόγο φόβου, συχνά εκτός πραγματικότητας. Οι νότιες-νότιες μεταναστεύσεις, περισσότερες από αυτές προς το βορρά, είναι ελάχιστα καλυμμένες από τα ΜΜΕ. Μακριά από μια εισβολή, οι τρέχουσες κινητικότητες είναι περίπλοκες, κίνητρα από αλληλένδετους λόγους: οικονομικούς, οικογενειακούς, κλιματικούς, προσωπικούς.
Ο αποκλεισμός χτίζεται και από μέσα
Η εμπειρία της τουρκικής κοινότητας στη Μοντένα δείχνει πώς οι διακρίσεις μεταξύ «παλιών» και «νέων» μεταναστών κρυσταλλώνονται. Σε περιόδους κρίσης, οι κυρίαρχες ομάδες ενισχύουν τις ιεραρχίες, και οι εγκατεστημένοι μετανάστες μπορεί να επιδιώκουν να διαφοροποιηθούν από τους τελευταίους αφιχθέντες. Αυτή η λογική της διάσπασης ενισχύεται από δημόσιες πολιτικές που εκμεταλλεύονται τις εσωτερικές διαιρέσεις. «Ακόμη και αν είναι καλά ενσωματωμένοι, οι απόγονοι των μεταναστών μπορούν να παραμένουν αντιληπτοί ως ξένοι», παρατηρεί ο Calabretta. Το ζητούμενο είναι να αναγνωρίσουμε την κοινωνική κατασκευή αυτών των κατηγοριών και όχι να τις ουσιοποιήσουμε.
Προς μια αργή αλλά αναγκαία κοινωνική ανασύνθεση
Οι μεταναστεύσεις στη Μεσόγειο αποκαλύπτουν εντάσεις, αλλά και ευκαιρίες κοινωνικής ανασύνθεσης. «Η αλλαγή θα έρθει αργά, με συγκρούσεις, αλλά είναι αναπόφευκτη», δηλώνει ο Calabretta. Η αναγνώριση της πολυπλοκότητας των πορειών, η ένταξη των απογόνων και μια επαναξιολόγηση των μεταναστευτικών πολιτικών υπό το πρίσμα των βιωμένων πραγματικοτήτων είναι οι προϋποθέσεις για μια πιο συμπεριληπτική κοινωνία. Η κατανόηση αυτής της πολυπλοκότητας είναι μια ουσιαστική προϋπόθεση για κάθε βιώσιμη δημόσια δράση.
Βιογραφίες
Andrea CALABRETTA είναι ερευνητής postdoc στο πανεπιστήμιο της Πάδοβας (Ιταλία), όπου διδάσκει μεθόδους ποιοτικής έρευνας στην κοινωνιολογία. Έλαβε το διδακτορικό του το 2023 με μια διατριβή για τις διακρατικές σχέσεις μεταξύ της τουρκικής κοινότητας στην Ιταλία και της χώρας προέλευσης, βασισμένη στη κινητοποίηση των θεωριών του Pierre Bourdieu. Εκτός από τις σχέσεις με το πλαίσιο προέλευσης, έχει εργαστεί για τις διαδικασίες κοινωνικής ένταξης και αποκλεισμού που επηρεάζουν τους μετανάστες και τους απογόνους τους, τις πορείες εργασίας τους στην ιταλική κοινωνία και τις διαδικασίες κατασκευής ταυτότητας των μεταναστών.
Bernard Mossé Ιστορικός, υπεύθυνος Έρευνας, Εκπαίδευσης, Κατάρτισης της ένωσης NEEDE Méditerranée. Μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ιδρύματος του Καμπ ντε Μιλ – Μνήμη και Εκπαίδευση, για το οποίο υπηρέτησε ως επιστημονικός υπεύθυνος και συντονιστής της Έδρας UNESCO «Εκπαίδευση στην ιθαγένεια, επιστήμες του ανθρώπου και σύγκλιση των μνημών» (Aix-Marseille Université / Camp des Milles).
Φωτογραφία Κάλυψης: Σκάφη μεταναστών στο λιμάνι της Λαμπεντούζα © Dionigi Albera
Καταχώριση: Βιβλιοθήκη των μεσογειακών γνώσεων
Μεταναστεύσεις στη Μεσόγειο
Andrea Calabretta – Bernard Mossé
22-med
14 Αυγούστου 2025
• Η μετανάστευση είναι ένα μόνιμο ιστορικό φαινόμενο στη Μεσόγειο που γίνεται πιο περίπλοκο από τη δεκαετία του 1990.
• Η Μεσόγειος είναι ένα εργαστήριο των μεταναστευτικών εντάσεων: πολιτικοποίηση, σύνορα, θάνατοι στη θάλασσα, ποινικοποίηση.
• Οι διοικητικές κατηγορίες είναι ακατάλληλες για την βιωμένη πραγματικότητα των πορειών.
• Η μετανάστευση δεν είναι ποτέ μονοδιάστατη: συνδυάζει οικονομικούς, κλιματικούς, κοινωνικούς και προσωπικούς λόγους.
• Οι μετανάστες είναι ταυτόχρονα φορείς και θύματα των κοινωνικών ιεραρχιών, ακόμη και μέσα στην ίδια τους την κοινότητα.
• Η εξέλιξη περνά μέσα από μια αργή αλλά αναγκαία κοινωνική ανασύνθεση.
Τυνησία – Ιταλία
#μετανάστευση #Μεσόγειος #σύνορο #πολιτικοποίηση #Τυνησία #Ιταλία #κοινωνιολογία #κοινωνική_ιεραρχία #πολυπλοκότητα #παγκοσμιοποίηση #δευτερογενής