Η Μεσόγειος φλέγεται. Πάνω από 700.000 εκτάρια έχουν καταναλωθεί από τις φλόγες στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2022, μία από τις χειρότερες χρονιές μετά το 2006. Αυτή η τάση που ενισχύεται από την ξηρασία, την κλιματική αλλαγή και την εγκατάλειψη της υπαίθρου, μετατρέπει ό,τι ήταν μόνο δασικές πυρκαγιές σε πραγματικές συστημικές κρίσεις. Αλλά σε πολλές χώρες διαμορφώνεται μια αγροοικολογική απάντηση: καλλιέργεια, φύτευση, διαμόρφωση για να επιβραδύνουν την πυρκαγιά.
Το σκεπτικό είναι το ίδιο παντού. Αποκατάσταση ζωντανών και δομημένων γεωργικών τοπίων, ικανών να επιβραδύνουν τη διάδοση της φωτιάς ενώ εκπληρώνουν βασικές οικολογικές, κοινωνικές και οικονομικές λειτουργίες. Σε μια Μεσόγειο που γίνεται ολοένα και πιο ξηρή, κάθε εκτάριο που καλλιεργείται, κάθε δέντρο που φυτεύεται, γίνεται μια γραμμή άμυνας κατά της πυρκαγιάς. Μακριά από τις αυστηρά τεχνικές ή περιστασιακές προσεγγίσεις, μια δυναμική οικοδομείται σε κλίμακα εδάφους: σκέψη του τοπίου ως σύστημα, όπου η παραγωγή και η προστασία δεν αντιτίθενται πλέον, αλλά ενώνονται.
Δεν είναι πια μόνο θέμα προσαρμογής στο κλίμα, αλλά επιβίωσης των εδαφών. Να επαναφέρουμε σε καλλιέργεια τις εγκαταλειμμένες περιοχές, να συνδυάσουμε τις ανθεκτικές ποικιλίες, να επανασυνδέσουμε τις αγροτικές κοινότητες με τις γαίες τους. Εκεί γεννιέται μια νέα στρατηγική: μια γεωργία που προστατεύει, ένα δάσος που θρέφει, μια ύπαιθρος που αντιστέκεται.
Η ελιά ως σημαία
Στην κοιλάδα του Μπεκάα στο Λίβανο, το ευρωπαϊκό πρόγραμμα LIVINGAGRO καθιστά την ελιά στρατηγικό σύμμαχο. Συνδυασμένη με δημητριακά, οσπρίδια και ελεγχόμενη βοσκή, αποτελεί ένα “ζωντανό εργαστήριο” που προστατεύει τα εδάφη, εμπλουτίζει τη βιοποικιλότητα και μειώνει τους κινδύνους πυρκαγιάς. Αυτό το μοντέλο βασίζεται σε μια συμμαχία μεταξύ αγροτικών γνώσεων και επιστημονικής έρευνας. Προς μια ανανέωση του γεωργικού τοπίου του Λιβάνου
Μια άλλη παραλλαγή αναπτύσσεται μέσω του BestMedGrape. Αυτό το πρόγραμμα βιώσιμης αμπελουργίας, που επίσης χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, στηρίζεται στα φυσικά χαρακτηριστικά των αμπελιών — αραιά φύλλα, καλά συντηρημένα εδάφη — για να διαδραματίσει ρόλο ζώνης απορρόφησης σε περίπτωση πυρκαγιάς, ενώ ταυτόχρονα βελτιώνει την ποιότητα των σταφυλιών.
Καλλιέργεια της ανθεκτικότητας
Δυτικά και ανατολικά της λεκάνης, η ανθεκτικότητα ριζώνει. Στη Συρία, μια χώρα που έχει καταστραφεί από τον πόλεμο, η ελιά παραμένει μια ζωτική καλλιέργεια: 423 000 εκτάρια, πάνω από 69 εκατομμύρια δέντρα, και περίπου 377 000 οικογένειες εμπλέκονται στην αλυσίδα. Παρά την αστάθεια, αυτή η βαθιά ριζωμένη γεωργία, που βασίζεται αποκλειστικά στους βροχοπτώσεις, αποδεικνύει την ικανότητα προσαρμογής των παραδοσιακών μεσογειακών μοντέλων στις νέες κλιματικές πιέσεις.
Στην Τυνησία, η κατάσταση είναι εξίσου κρίσιμη. Στη Βίζερτη, η ξηρασία έχει γίνει χρόνια με 22 σημαντικά επεισόδια σε 42 χρόνια. Αλλά αυτή η αντιξοότητα τροφοδοτεί επίσης την καινοτομία. Το έργο Cx6 – Διάδρομος Χαρουπιάς, Καταγραφή Άνθρακα και Κλιματική Αλλαγή, που διευθύνεται από τον οργανισμό CAPTE με την υποστήριξη της IUCN-MED, πειραματίζεται από το 2023 με την φύτευση 3 000 χαρουπιών — με ποσοστό επιβίωσης 90 %.
Λίγο εύφλεκτο, το χαρούπι (Ceratonia siliqua) παράγει λίγη εύφλεκτη ύλη. Έτσι αντέχει σε μέτριες φωτιές. Δίπλα του, η συκιά σταθεροποιεί τα εδάφη, επιβραδύνει τη διάβρωση και ενισχύει τα οικοσυστήματα. Αυτά τα δέντρα γίνονται οι πυλώνες ενός αγροοικολογικού συστήματος που εξασφαλίζει τις καλλιέργειες ενώ προσφέρει κοινωνική προστιθέμενη αξία.
Ξηρασία, πώς ένας αγρότης αναγεννά μια όαση
Ανακαλύπτοντας ξανά τα ανθεκτικά δέντρα
Τα αποτελέσματα που παρατηρούνται στο Μαγκρέμπ και στον Λεβάντ βρίσκουν αντήχηση στην Ιταλία και την Ισπανία, όπου οι φυσικές ιδιότητες της ελιάς — πυκνό ξύλο, υγρό φύλλωμα, ικανότητα αναγέννησης — την καθιστούν φυσικό σύμμαχο κατά των πυρκαγιών. Τα “ζωντανά εργαστήρια” του έργου LIVINGAGRO επιβεβαιώνουν αυτή τη πολυλειτουργικότητα.
Αυτές οι εμπειρίες εμπνέουν επίσης τη Γαλλία, όπου τα Σχέδια Πρόληψης Κινδύνου Πυρκαγιάς Δασών (PPRIF) συνιστούν πλέον ρητά στρατηγικές φυτεύσεις. Ο φυτικός οπλισμός δομείται γύρω από την ελιά, τη βελανιδιά με την μονωτική φλούδα και τον κυπαρίσσι της Προβηγκίας, των οποίων τα φύλλα συγκρατούν την υγρασία. Στο Βαρ, οι δρόμοι που περιβάλλονται από αμπέλια και ελαιώνες γίνονται ζώνες απορρόφησης αναγνωρισμένες από τις αρχές.
Έξυπνη βοσκή και μαζική αναγέννηση
Και η στρατηγική διευρύνεται. Στο Μαρόκο, το έργο SALAM-MED συνδυάζει την παραδοσιακή κτηνοτροφία με την τεχνολογία. Κατσίκες, πρόβατα και βοοειδή εξοπλισμένα με GPS καθαρίζουν τα υπολείμματα στα ευαίσθητα σημεία, μειώνουν τα εύφλεκτα υλικά και αναγεννούν τις κατεστραμμένες γαίες, κυρίως γύρω από το αργκάν. Το δέντρο, ήδη πολύτιμο για τον ρόλο του κατά της ερημοποίησης, γίνεται βασικός παράγοντας της κλιματικής ανθεκτικότητας.
Το αργκάν, το δέντρο που αναστέλλει την έρημο του Μαρόκου
Στην Τουρκία, η εθνική κλίμακα αλλάζει διάσταση: σχεδόν το ένα τρίτο της επικράτειας είναι δασωμένο, αλλά το 60 % των δασών είναι ευαίσθητα στις πυρκαγιές. Η χώρα αναπτύσσει ένα κολοσσιαίο πρόγραμμα αποκατάστασης σε 2,3 εκατομμύρια εκτάρια, εγκαταλείποντας τις εύφλεκτες μονοκαλλιέργειες υπέρ ποικιλίας τοπικών ειδών. Ο πληθυσμός συμμετέχει ενεργά στη συντήρηση: καθαρισμός των υπολειμμάτων, κλάδεμα, συγκομιδή των κώνων. Ο στόχος; Να επεμβαίνει σε κάθε εκδήλωση φωτιάς σε λιγότερο από 15 λεπτά.
Μια Μεσόγειος που αντιστέκεται συλλογικά
Αυτές οι πρωτοβουλίες δεν είναι μεμονωμένες. Από το Μπεκάα μέχρι την Ανατολία, μια κόκκινη κλωστή συνδέει οπωρώνες, αγροδασικούς διαδρόμους και αναγεννητικές βοσκοτόπια. Ελιές, χαρούπια, συκιές, αμπέλια, φιστικιές υφαίνουν ένα μεσογειακό πλέγμα αντίστασης.
Απομένει να περάσουμε από την πειραματική φάση στη γενίκευση: να συντηρήσουμε τα φυτευμένα συστήματα, να ενισχύσουμε τις αγροοικολογικές πολιτικές, να ενσωματώσουμε τα εργαλεία της επιστήμης δεδομένων για την πρόληψη. Αλλά η φιλοδοξία είναι εκεί: μια Μεσόγειος που, φυτεύοντας, αποσυμπιέζει τις φωτιές.
Φωτογραφία Κάλυψης: Το Εθνικό Πάρκο του Πορτ-Κρος έχει διαμορφώσει ζώνες πυροπροστασίας στο νησί Πορκερόλ © DR