Ποιος γνωρίζει και διαβάζει ακόμα τον Ivo Andrič ? Ικανός συγγραφέας, προερχόμενος από την πρώην Γιουγκοσλαβία, βραβευμένος με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1961, εξερευνά τα λεπτά σύνορα των Βαλκανίων και προσπαθεί, απέναντι σε όλα όσα μας χωρίζουν, να ξαναβρεί συνεχώς όσα μας ενώνουν… Το στυλ όπως και η τέχνη της αφήγησης κάνουν τον Ivo Andrič έναν σπάνιο συγγραφέα που είναι καιρός να τοποθετηθεί στη σωστή θέση που του ανήκει.
Προερχόμενος από τη Βοσνία, ο Ivo Andrič προσπάθησε να εξερευνήσει κόσμους που αλληλοσυνδέονται, θρησκείες που συνυπάρχουν και συγκρούονται, ιστορίες μακρών αυτοκρατοριών, αρχής γενομένης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, που έχουν αφήσει σε αυτές τις περιοχές στρώματα χρόνου, τρόπους ζωής και κατοίκησης του κόσμου, πολύ συχνά αντιφατικούς.
Η άφιξη της γαλλικής αυτοκρατορίας, ναπολεόντειας, μέχρι το Travnik, αντιμέτωπη με την αυστριακή-ουγγρική αυτοκρατορία, την οποία αφηγείται στην διάσημη Χρονική Αφήγηση του Travnik, ενώ η επιρροή της οθωμανικής εξουσίας παραμένει, μαρτυρεί μια τέχνη της αφήγησης που μας αποκαλύπτει τα μυστικά αυτών των πολύπλοκων κοινωνιών.
Χάρη στην πένα του Ivo Andrič, είμαστε αμέσως μέσα, εκεί όπου υφαίνεται η ζωή του καθενός, εκεί όπου η τάξη του χρόνου ξαφνικά συγκρούεται με όλους αυτούς τους « ξένους » που κινούνται, που έχουν « σχέδια » για να ομορφύνουν ή να μεταμορφώσουν την πόλη, να ανατρέψουν αρχαίους, επαναλαμβανόμενους, τελετουργικούς τρόπους ζωής.
Το αριστούργημά του -Η Γέφυρα πάνω από τον Δρίνες- μας δίνει μια ιδέα, όπως λίγα βιβλία στην ιστορία της λογοτεχνίας. Μας κάνει να κατανοήσουμε το σοκ που μπορεί να εκπροσωπούσε η « ευρωπαϊκή μοντερνικότητα », ή αυτό που φανταζόταν έτσι, ανάμεσα σε αυτές τις κοινωνίες που ζούσαν με τον ρυθμό που ρέει ο Δρίνες, σε έναν εντελώς διαφορετικό κοινωνικό χρόνο. Με την άφιξη του αυστριακής-ουγγρικής στρατού, μέχρι τις όχθες του Δρίνες, ένας κόσμος ανατρέπεται :
« Υπήρχαν Τσέχοι, Πολωνοί, Κροάτες, Ούγγροι και Γερμανοί.
Φαινόταν στην αρχή ότι είχαν αποτύχει εκεί τυχαία, σύμφωνα με τις διαθέσεις του ανέμου, και ότι ήρθαν να ζήσουν εδώ προσωρινά, για να μοιραστούν περισσότερο ή λιγότερο μαζί μας τον τρόπο που πάντα ζούσαμε σε αυτές τις περιοχές, σαν να έπρεπε οι πολιτικές αρχές να παρατείνουν για κάποιο διάστημα την κατοχή που είχε αρχίσει ο στρατός. Ωστόσο, μήνα με μήνα, ο αριθμός αυτών των ξένων αυξανόταν. Αυτό που εξέπληττε περισσότερο τους ανθρώπους της πόλης και τους γέμιζε ταυτόχρονα με έκπληξη και καχυποψία, δεν ήταν τόσο ο αριθμός τους όσο τα ακατανόητα και ατελείωτα σχέδιά τους, η υπερβολική δραστηριότητα και η επιμονή με την οποία προχωρούσαν στην ολοκλήρωση των καθηκόντων που αναλάμβαναν. Αυτοί οι ξένοι δεν σταματούσαν ποτέ να εργάζονται και δεν επέτρεπαν σε κανέναν να πάρει την παραμικρή ανάσα· φαινόταν αποφασισμένοι να κλείσουν στο δίκτυό τους — αόρατο, αλλά όλο και πιο αντιληπτό — τους νόμους, τις διατάξεις και τους κανονισμούς όλη τη ζωή, ανθρώπους, ζώα και αντικείμενα, και να μετακινήσουν και να μεταμορφώσουν γύρω τους, τόσο την εξωτερική όψη της πόλης όσο και τα ήθη και τις συνήθειες των ανθρώπων, από την κούνια μέχρι τον τάφο. Έκαναν όλα αυτά με ηρεμία και χωρίς να μιλούν πολύ, χωρίς να χρησιμοποιούν βία ή πρόκληση, έτσι ώστε να μην υπήρχε τίποτα να αντισταθεί. Όταν συναντούσαν την ακατανόηση ή τις επιφυλάξεις, σταματούσαν αμέσως, συμβουλεύονταν κάπου χωρίς να το δούμε, άλλαζαν μόνο στόχο ή τρόπο δράσης, αλλά κατάφερναν πάντως να πετύχουν τους σκοπούς τους. Μετρούσαν μια ακαλλιέργητη γη, σημείωναν τα δέντρα στο δάσος, επιθεωρούσαν τους τόπους αναγκών και τα κανάλια, εξέταζαν τα δόντια των αλόγων και των αγελάδων, έλεγχαν τα βάρη και τα μέτρα, ενημερώνονταν για τις ασθένειες που υπέφερε ο λαός, για τον αριθμό και την ηλικία των καρποφόρων δέντρων, για τις ράτσες προβάτων ή πουλερικών. (Φαινόταν ότι διασκέδαζαν, τόσο ακατανόητο, μη ρεαλιστικό και μη σοβαρό φαινόταν αυτό που έκαναν στα μάτια των ανθρώπων.) Στη συνέχεια, όλα όσα είχαν γίνει με τόση προσοχή και ζήλο εξαφανίζονταν δεν ξέραμε πού, φαινόταν να εξαφανίζονται για πάντα, χωρίς να αφήνουν την παραμικρή ένδειξη. Αλλά μερικούς μήνες αργότερα, και συχνά έναν χρόνο μετά, όταν είχαμε ξεχάσει εντελώς το θέμα, ανακαλύπταμε ξαφνικά το νόημα όλης αυτής της δραστηριότητας, φαινομενικά παράλογης και ήδη ξεχασμένης: οι υπεύθυνοι των γειτονιών καλούνταν στο παλάτι και τους ανακοινώνονταν μια νέα διάταξη για την κοπή των δασών, την καταπολέμηση του τύφου, το εμπόριο φρούτων και γλυκών, ή για τα υποχρεωτικά πιστοποιητικά για το ζωικό κεφάλαιο. Και έτσι, κάθε μέρα μια νέα διάταξη. Και με κάθε διάταξη, ο άνθρωπος ως άτομο επιβαρυνόταν με περισσότερους περιορισμούς και περιορισμούς, ενώ η συλλογική ζωή των κατοίκων της πόλης και των χωριών αναπτυσσόταν οργανωμένα και δομημένα.
Αλλά στα σπίτια, στους Σέρβους όπως και στους μουσουλμάνους, τίποτα δεν άλλαζε. Ζούσαν εκεί, εργάζονταν εκεί, διασκέδαζαν με τον παλιό τρόπο. Ζύμωναν το ψωμί...
...στην καλαθούνα, ψήνανε τον καφέ στην καμινάδα, σιδέρωναν τα ρούχα σε λεκάνες και τα έπλεναν σε μια «πλύση» που έτρωγε και ραγίζε τα χέρια των γυναικών; ύφαιναν και κεντούσαν σε τύμπανα και αργαλειούς. Έμεναν πιστοί στις παλιές παραδόσεις κατά τη διάρκεια της σλάβα, των γιορτών και των γάμων, ενώ σπάνια αναφέρονταν, ψιθυρίζοντας, σαν κάτι απίστευτο και μακρινό, τις νέες συνήθειες που εισήγαγαν οι ξένοι. Με μια λέξη, εργάζονταν και ζούσαν όπως πάντα και όπως θα έκαναν ακόμα στις περισσότερες σπίτια δεκαπέντε ή είκοσι χρόνια μετά την αρχή της κατοχής. »
Ο Ivo Andrič είναι ένας συγγραφέας για πάντα. Για να διαβάζεται και να ξαναδιαβάζεται συνεχώς για να ανακαλύψει και να κατανοήσει καλύτερα αυτόν τον κόσμο, τον κόσμο του, του οποίου το επίκεντρο ήταν η Βοσνία, εκεί όπου συγκρούστηκαν οι αυτοκρατορίες στο «Μεγάλο παιχνίδι». Εκεί όπου παραμένουν όμως περάσματα, γέφυρες που μας ενώνουν, απέναντι σε τόσες εξουσίες που επιμένουν να θέλουν να υψώσουν τείχη.
Σε μια φωτεινή επίμετρο στην γαλλική έκδοση του Γέφυρα πάνω από τον Δρίνες, ο Predrag Matvejevitch τονίζει πόσο « ο Andrič μοιάζει με έναν σοφό της Ανατολής που δεν νοιάζεται καθόλου να οικοδομήσει, αλλά απλώς αναζητά να μεταδώσει τη σοφία του ». Ο Ivo Andrič, ή η τέχνη της αφήγησης και της διήγησης.
Και για να πάμε πιο μακριά :
Η γέφυρα πάνω από τον Δρίνες, μεταφρασμένο από τα σερβοκροατικά από την Pascale Delpech, εκδόσεις Belfond, 1994
Η χρονική αφήγηση του Travnik, η ίδια μεταφράστρια, Ο Όφις με τα φτερά, 2011
Η καταραμένη αυλή, η ίδια μεταφράστρια, Οι εκδόσεις Μαύρο σε Λευκό, 2025
Κεντρική φωτογραφία: Άγαλμα του Ivo Andrić μπροστά από το μουσείο που του είναι αφιερωμένο στο Βελιγράδι ©Alex333e
Θιερί Φαμπρέ Ιδρυτής των Συναντήσεων του Αβερρόη, στη Μασσαλία. Συγγραφέας, ερευνητής και επιμελητής εκθέσεων. Έχει διευθύνει το περιοδικό La pensée de midi, τη σειρά BLEU στο Actes-Sud και το πρόγραμμα του Mucem. Δημιούργησε το πρόγραμμα Μεσόγειος του Ινστιτούτου Προχωρημένων Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιξ-Μαρσέιγ. Αναλαμβάνει την επιμέλεια περιεχομένου.