Ο καφές είναι αναπόσπαστο μέρος της ιταλικής κουλτούρας. Κατά τη διάρκεια του Risorgimento*, τα καφέ ήταν ο τόπος συνάντησης των Ιταλών πατριωτών που συνωμοτούσαν για να επαναστατήσουν κατά του αυστρο-ουγγρικού καθεστώτος. Σήμερα, εξακολουθούν να είναι τόποι συνάντησης, φλερτ και εμπορίου. Αλλά η αύξηση των τιμών και ο μαζικός τουρισμός απειλούν αυτή την ιταλική τέχνη της γεύσης του εσπρέσο.
ΒΕΝΕΤΙΑ - Στην πλατεία του Αγίου Μάρκου στη Βενετία υπάρχει ένα καφέ που ήταν ήδη σε λειτουργία όταν ο Λουδοβίκος XV στέφθηκε βασιλιάς της Γαλλίας. Το Καφέ Φλοριάν φιλοξένησε ριζοσπάστες στοχαστές, επαναστάτες και πατριώτες κατά τη διάρκεια του ταραχώδους Risorgimento. Είναι στους τοίχους του που γεννήθηκε η ιδέα μιας από τις πιο διάσημες εκθέσεις τέχνης στον κόσμο, της Μπιενάλε της Βενετίας. Ο Φλοριάν ενσαρκώνει την ιταλική τέχνη του καλού καφέ. Η είσοδος σε αυτό το κατάστημα, που είναι ανοιχτό από το 1720, είναι σαν να μπαίνεις σε έναν τόπο όπου ο χρόνος έχει σταματήσει μεταξύ του τέλους του 17ου αιώνα και της Μπελ Επόκ. Το δάπεδο στην είσοδο είναι ένα πολύχρωμο μωσαϊκό που απεικονίζει τον Λέοντα του Αγίου Μάρκου, σύμβολο της Βενετίας. Το προσωπικό είναι εξαιρετικά κομψό, φορώντας σακάκια και παπιγιόν. Οι έξι σάλες, όπου οι Ασιάτες, Ευρωπαίοι και Αμερικανοί τουρίστες απολαμβάνουν εσπρέσο και καπουτσίνο, μοιάζουν με μικρά μουσεία, με καθρέφτες, κόκκινα βελούδινα καναπέδες, γυάλινες απλίκες από Μουράνο, παρκέ από πολύτιμο ξύλο και διακοσμήσεις από φύλλο χρυσού.
Μυθικά καταστήματα
Ένας εσπρέσο στο μπαρ, ενώ μερικοί Βενετοί μιλούν με τον μπάρμαν σε ένα μείγμα ιταλικών και διαλέκτου, κοστίζει 3,50 ευρώ. Αλλά, όπως σημειώνει ένας Πολωνός τουρίστας που ξόδεψε πολύ περισσότερα για το πρωινό του στο τραπέζι, "είναι η σωστή τιμή. Αυτό το καφέ είναι υπέροχο και ιστορικό". Φαίνεται ότι η κρέμα της κρέμας της δυτικής κουλτούρας έχει πιει καφέ στον Φλοριάν (Λόρδος Βύρων, Γκαίτε, Μαντάμ ντε Σταέλ, Σατομπριάν, Κάρολος Ντίκενς, Μαρσέλ Προυστ, Γκαμπριέλε Ντ'Αννούντσιο, Στραβίνσκι, κ.λπ.), καθώς και πολιτικοί και ηθοποιοί όπως ο Φρανσουά Μιτεράν, ο Ζακ Σιράκ, η Κατρίν Ντενέβ και ο Κλιντ Ίστγουντ. Ωστόσο, ο Φλοριάν δεν είναι το μόνο πολυτελές καφέ στην πλατεία του Αγίου Μάρκου. Λίγα βήματα μακριά βρίσκεται το Λαβένα, ανοιχτό από το 1750, όπου μπορείτε να δοκιμάσετε εξαιρετικές φριτέλλες (αναπόσπαστο βενετσιάνικο έδεσμα, οι φριτέλλες είναι γλυκά ντόνατς που παρασκευάζονται παραδοσιακά κατά τη διάρκεια του Καρναβαλιού της Βενετίας) γεμιστές με κρέμα σαντιγί.
Διευθύνσεις όπως αυτές αντικατοπτρίζουν πόσο αναπόσπαστο μέρος της ιταλικής ζωής είναι ο καφές εδώ και αιώνες. Ένα άλλο παράδειγμα μπορεί να βρεθεί στη Βιτσέντζα, μια εύπορη βιομηχανική πόλη που βρίσκεται περίπου 70 χιλιόμετρα δυτικά της Βενετίας. Στην Πιάτσα ντεϊ Σινιόρι, λίγα μέτρα από την αναγεννησιακή βασιλική που σχεδίασε ο αρχιτέκτονας Αντρέα Παλάντιο, βρίσκεται το Καφέ Σοραρού, με έπιπλα άνω των 150 ετών, κρυστάλλινες γυάλες γεμάτες λιχουδιές, καθρέφτες, μπουκάλια λικέρ, γκράππα και σιρόπια όλων των χρωμάτων, καθώς και μια εντυπωσιακή ζαχαροπλαστική. "Άνθρωποι έρχονται ακόμα και από άλλες πόλεις για να φάνε τις ζεppole [τυπικά γλυκά του Καρναβαλιού] γεμιστές με κρέμα ζαχαροπλαστικής ή ζαμπαϊόνε", εξηγεί η Μαρία. Είναι η πεθερά του γιου του ιδιοκτήτη και σερβίρει τους πελάτες με τη βοήθεια των σερβιτόρων Βαλεντίνα και Φραντσέσκα. "Φυσικά, κανείς δεν τρώει γλυκό χωρίς καφέ, διαβεβαιώνει. Ο καφές είναι απαραίτητος και μια τελετή στην Ιταλία. Στο εξωτερικό, οι άνθρωποι ζητούν απλώς έναν καφέ, ενώ στην Ιταλία, ο καθένας προτιμά τον δικό του: κάποιοι τον θέλουν σε πολύ ζεστό φλιτζάνι, άλλοι τον αγαπούν μακιατό με μόνο αφρό γάλακτος, άλλοι τον παίρνουν σε μεγάλο φλιτζάνι με μόνο μια κουταλιά αφρού...".
Συζητώντας γύρω από έναν εσπρέσο
Μέσα, το καφέ είναι μικρό, έτσι οι πελάτες του Σοραρού κάθονται έξω, γύρω από μικρά τραπέζια κάτω από την αψίδα. Μερικοί συζητούν γύρω από έναν εσπρέσο ή έναν καπουτσίνο, άλλοι διαβάζουν την τοπική εφημερίδα. Όταν μπαίνουν για να πληρώσουν, χαιρετούν θερμά τη Μαρία και συζητούν με τις νεαρές σερβιτόρες. Η οικογένεια Σοραρού, προερχόμενη από ένα μικρό χωριό στις Δολομίτες, διευθύνει το καφέ της Βιτσέντζα εδώ και πέντε γενιές. "Σερβίρουμε καφέ και γλυκά από το 1820, εξηγεί η Μαρία. Δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια έχουμε παρατηρήσει αύξηση της τιμής των πρώτων υλών. Αγοράζουμε καφέ υψηλής ποιότητας και το 2024, κόστιζε τρεις φορές περισσότερο από την προηγούμενη χρονιά. Φυσικά, αυτή η αύξηση αντικατοπτρίζεται στο κόστος ενός φλιτζανιού καφέ".
Η μέση τιμή ενός κιλού καφέ είναι τώρα πάνω από 12,60 ευρώ, σε σύγκριση με περίπου εννέα ευρώ το 2021: δηλαδή, μια αύξηση άνω του 30%. Ένα πραγματικό πρόβλημα για τους Ιταλούς, που καταναλώνουν έξι δισεκατομμύρια φλιτζάνια καφέ κάθε χρόνο. Η Κατία, μια πρώην υπάλληλος που τώρα είναι συνταξιούχος, εκτιμά ότι οι αυξήσεις τιμών είναι εντελώς αδικαιολόγητες. "Υπάρχει τόση πολλή κερδοσκοπία. Γι' αυτό οι Ιταλοί πίνουν λιγότερο καφέ από πριν, όταν ήταν φθηνότερος".
Ο Μιχαήλ, 25 ετών, εργάζεται σε ένα κατάστημα ρούχων και μένει με τους γονείς του. Λέει ότι μπορεί να αντέξει οικονομικά να πηγαίνει συχνά στο αγαπημένο του καφέ, καθώς δεν έχει οικογένεια να υποστηρίξει. "Νομίζω ότι ένας υπάλληλος με δύο παιδιά δεν μπορεί να το αντέξει οικονομικά κάθε μέρα", ψιθυρίζει. Η Ρενάτα, μια Ιταλίδα δασκάλα που είναι συνταξιούχος, λέει ότι πηγαίνει συχνά για καφέ με τον σύζυγό της, Γκιόργκιo. "Δεν είμαι φαν, αλλά είναι μια τελετή, όπως για πολλούς Ιταλούς. Δεν το παρατάω, αλλά πηγαίνω σε μέρη που ξέρω ότι κοστίζει 1,20 ή 1,30 ευρώ. Με σοκάρει να βλέπω ότι σε ορισμένα μέρη κοστίζει 1,70 ευρώ".
Η Φραντσέσκα είναι δασκάλα δημοτικού και μητέρα τριών παιδιών. "Όταν έχεις μεγάλη οικογένεια, κάθε ευρώ μετράει", αποκαλύπτει. Γι' αυτό δεν πηγαίνει ποτέ σε καφέ. Ούτως ή άλλως, έχει παρατηρήσει την αύξηση του κόστους των πρώτων υλών. "Η σοκολάτα είναι πολύ ακριβή, το παρατηρώ όταν αγοράζω μπισκότα για τα παιδιά μου". Ωστόσο, η Φραντσέσκα παρατηρεί ότι τα μπαρ και τα καφέ είναι πάντα γεμάτα. "Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι ένας καφές στα 1,50 ευρώ δεν θα επηρεάσει τον τραπεζικό τους λογαριασμό, αλλά κάνουν λάθος. Προτιμώ να παραιτηθώ από τον καφέ και να εξοικονομήσω χρήματα για να πάω διακοπές με την οικογένεια".
Σύμφωνα με τον Τζιακόμο, έναν συνταξιούχο, "ένας καφές μπορεί εύκολα να χρεώσει πάνω από 1,50 ευρώ για έναν εσπρέσο, είναι τρελό. Γι' αυτό δεν πηγαίνω πια. Φτιάχνω τον καφέ μου στο σπίτι, με το μόκα." Κατηγορεί τους τουρίστες αν τα καφέ είναι πάντα γεμάτα "Για έναν Γερμανό ή έναν Τεξανο, το να ξοδέψει πέντε ευρώ για έναν καφέ και ένα γλυκό δεν είναι τίποτα, γιατί κερδίζουν πολύ περισσότερα από τους Ιταλούς".
Ο υπερτουρισμός «καταλαμβάνει» τα παραδοσιακά καφέ
Πράγματι, τα πιο ευχάριστα καφέ στα ιστορικά κέντρα των ιταλικών πόλεων συχνά "καταλαμβάνονται" από τουρίστες. Είναι ένα άλλο σύμπτωμα της υπερβολικής επισκεψιμότητας που έχει κατακλύσει τη Βενετία, τη Φλωρεντία και τη Ρώμη. Στη Τοσκάνη, για παράδειγμα, υπάρχει ένα εστιατόριο ή καφέ για 94 κατοίκους.
Ο υπερτουρισμός διώχνει τους κατοίκους από τα κέντρα των πόλεων, αυξάνοντας το κόστος των ενοικίων, της τροφής και φυσικά, του καφέ. Οι τουρίστες συχνά αγνοούν την εθιμοτυπία που διέπει τα ιταλικά καφέ: οι Βενετοί και οι Ρωμαίοι, για παράδειγμα, δεν ζητούν από τους σερβιτόρους να τους φωτογραφίσουν ενώ πίνουν τον καφέ τους. Ούτε δίνουν τις εφημερίδες που προορίζονται για τους πελάτες σε μικρά παιδιά. Για τους Ιταλούς, το να πίνεις έναν εσπρέσο είναι μια τελετή. "Για εμάς, το να πίνουμε καφέ και να τρώμε ένα κρουασάν διαβάζοντας την εφημερίδα, είναι αυτό που αντιπροσωπεύει η τελετή του τσαγιού για τους Ιάπωνες", εξηγεί ο Γκαμπριέλε, ένας 39χρονος επιχειρηματίας, βουτώντας το κρουασάν του στην κρέμα σε έναν μακρύ ντεκαφεϊνέ. "Όταν χρειάζομαι ένα διάλειμμα από τη δουλειά, βγαίνω να πιω έναν καφέ και αποσυνδέομαι για δεκαπέντε λεπτά". Τέλος, αν το τελευταίο κρουασάν δεν έχει φαγωθεί από έναν πεινασμένο τουρίστα, προσθέτει, αστειευόμενος.
*Το Risorgimento είναι το κίνημα ενοποίησης της Ιταλίας τον 19ο αιώνα, που ηγήθηκε ο οίκος των Σαβόιων
Φωτογραφία Κάλυψης: Πίνοντας έναν εσπρέσο στο μπαρ® Valentina Saini