Στη στιγμή που οι φυσικοί χώροι σπανίζουν σε αστικά περιβάλλοντα, η εκπαίδευση στη βιοποικιλότητα γίνεται ένα ουσιαστικό ζήτημα για να επανασυνδεθούν οι πολίτες, και ειδικότερα οι πιο νέοι, με το ζωντανό. Κοινωνιολόγοι έχουν πρόσφατα δείξει ότι λέξεις που σχετίζονται με τη φύση, όπως φτέρνα ή κοράκι, εξαφανίζονται από τα λεξικά για παιδιά, αντικαθίστανται από τεχνολογικούς όρους όπως Wi-Fi ή κοινωνικά δίκτυα (1,2). Αυτό μεταφράζει μια αυξανόμενη αποσύνδεση των νέων με το φυσικό τους περιβάλλον.
Συνέντευξη που διεξήχθη από: Justine Viros – Επιστήμονας ειδικός στη μετάβαση περιβάλλοντος, στο μεσογειακό δάσος και στις χημικές αλληλεπιδράσεις δάσους – ατμόσφαιρας στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής.
Όπως τονίζει η Magali Deschamps Cottin, αυτή η αυξανόμενη αποσύνδεση έχει άμεσες συνέπειες: πώς να προστατέψουμε αυτό που δεν γνωρίζουμε; Στη Μασσαλία, η προσοχή έχει στραφεί για πολύ καιρό στους περιφερειακούς φυσικούς χώρους, όπως οι Καλαγκές ή η ενδοχώρα της Μεσογείου. Αλλά η ίδια η πόλη κρύβει μια απροσδόκητη βιοποικιλότητα.
Μασσαλία: ένα μεσογειακό παράδειγμα αστικής βιοποικιλότητας
Μέχρι το 2008, η αστική βιοποικιλότητα της Μασσαλίας είχε μελετηθεί ελάχιστα. Η Magali Deschamps Cottin και η διδακτορική της φοιτήτρια μεταξύ 2008 και 2011 (Marie-Hélène Lizée) ανέλαβαν μια απογραφή των ημερήσιων πεταλούδων στους αστικούς πράσινους χώρους, αποκαλύπτοντας μια εκπληκτική ποικιλία, ακόμη και στο κέντρο της πόλης. Από τον Κήπο των Υπολειμμάτων, κοντά στο Παλιό Λιμάνι, μέχρι το πάρκο Longchamp, είναι δυνατή η παρατήρηση πεταλούδων, απόδειξη ότι ορισμένα είδη καταφέρνουν να επιβιώσουν παρά την αστικοποίηση. (3)
Ωστόσο, οι μελέτες δείχνουν μια σταδιακή απώλεια των μεσογειακών ειδών πεταλούδων, που αντικαθίστανται από γενικευμένα είδη καλύτερα προσαρμοσμένα στις μεταμορφώσεις του αστικού τοπίου και στα διαθέσιμα φυτικά είδη. Αυτή η εξέλιξη υπογραμμίζει την επείγουσα ανάγκη να επανασχεδιάσουμε την ανάπτυξη των πράσινων χώρων προκειμένου να διατηρήσουμε και να αποκαταστήσουμε την ποικιλία των τοπικών ειδών. Η διατήρηση χώρων εγκαταλελειμμένων ή φυσικών κήπων συμβάλλει στη διατήρηση ενός μεσογειακού οικοσυστήματος εντός των πόλεων και επομένως στην ανάπτυξη της σχετικής πανίδας.
Πέρα από την ειδική περίπτωση των πεταλούδων, το ζήτημα είναι πιο ευρύ: πώς να προσαρμόσουμε τις πόλεις μας στις περιβαλλοντικές προκλήσεις ενώ ταυτόχρονα ενισχύουμε τη σύνδεση μεταξύ των κατοίκων και της φύσης; Η Magali Deschamps Cottin εντοπίζει τρεις κύριους μοχλούς: 1) να φυτέψουμε τα αστικά χώρους δίνοντας προτεραιότητα σε τοπικά είδη και μειώνοντας την αδιαβροχοποίηση των εδαφών, 2) να διατηρήσουμε τους φυσικούς βιότοπους αφήνοντας περιοχές φυσικής βλάστησης και περιορίζοντας την τεχνητή μετατροπή των εδαφών, 3) να εκπαιδεύσουμε και να ευαισθητοποιήσουμε τους πολίτες και τους υπεύθυνους ώστε να τους εμπλέξουμε στη διαχείριση του περιβάλλοντός τους.
Το Αστικό Πάρκο των Πεταλούδων, ένας αστικός χώρος αφιερωμένος στη βιοποικιλότητα, την εκπαίδευση και την έρευνα
Με αυτή την προοπτική, το Αστικό Πάρκο των Πεταλούδων ιδρύθηκε στο 14ο διαμέρισμα της Μασσαλίας, στη Bastide Montgolfier. Αυτό το έργο, που προήλθε από έρευνες στην αστική οικολογία που διεξήγαγε το Εργαστήριο Πληθυσμός-Περιβάλλον-Ανάπτυξη (LPED), στοχεύει να συνδυάσει τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, την εκπαίδευση και την κατάρτιση (4).
Αυτός ο μοναδικός χώρος δεν περιορίζεται σε ένα απλό καταφύγιο για την πανίδα και τη χλωρίδα. Αποτελεί έναν πραγματικό χώρο μελέτης για ερευνητές, φοιτητές και επαγγελματίες της διαχείρισης των πράσινων χώρων. Αυτή τη στιγμή είναι κλειστός για το κοινό (εκτός από περιστασιακές εκδηλώσεις), φιλοξενεί έναν χώρο εκπαίδευσης για διάφορα κοινά, συμπεριλαμβανομένων των δημοτικών υπαλλήλων, με στόχο τη διάδοση πρακτικών διαχείρισης που προάγουν τη βιοποικιλότητα στην πόλη. Μετά από τα πρώτα δώδεκα χρόνια ύπαρξης, η παρουσία του πάρκου είχε ήδη αποδείξει την αξία του. Πράγματι, η ομάδα της Magali Deschamps Cottin παρατήρησε την αύξηση των ειδών πεταλούδων που επισκέπτονταν τον χώρο, από 17 είδη το 2010 σε 34 είδη το 2020. (5)
Ένα αναπαραγώγιμο μοντέλο για άλλες πόλεις
Η φιλοδοξία του έργου δεν περιορίζεται στη Μασσαλία. Χάρη στην Ένωση του Αστικού Πάρκου των Πεταλούδων, η πρωτοβουλία οργανώνεται γύρω από έναν χάρτη που εγγυάται τον σεβασμό μιας επιστημονικής και εκπαιδευτικής δυναμικής. Παρόμοια έργα είναι ήδη σε εξέλιξη στο Μπορντώ και θα μπορούσαν σύντομα να υλοποιηθούν στο Ανζέ ή στη Λιλ.
Τα αστικά πάρκα δεν είναι μόνο καταφύγια για τη βιοποικιλότητα, αλλά αποτελούν επίσης εργαλεία ευαισθητοποίησης και μοχλούς για την οικολογική μετάβαση. «Θέλουμε να οργανώσουμε εκπαιδεύσεις για τους εκλεγμένους ώστε να ενσωματώσουν καλύτερα τη βιοποικιλότητα στον αστικό σχεδιασμό», εξηγεί η Magali Deschamps Cottin. Διότι αν οι πολεοδόμοι και οι τοπιογράφοι είναι σήμερα πιο ευαισθητοποιημένοι στα οικολογικά ζητήματα, η εμπλοκή των πολιτικών αποφασιστών παραμένει ουσιαστική για να εξελιχθούν οι πρακτικές.
Αυτή η προσέγγιση αναδεικνύει μια θεμελιώδη αρχή: η ενσωμάτωση της βιοποικιλότητας στην πόλη δεν πρέπει να περιορίζεται στην φύτευση μερικών δέντρων ή στην εγκατάσταση φωλιών. Πρόκειται πρωτίστως για τη δημιουργία χώρων όπου πολίτες, ερευνητές και διαχειριστές μπορούν να συνεργαστούν για να κατανοήσουν και να προστατεύσουν το ζωντανό.
Πράγματι, απέναντι στις αντιστάσεις ορισμένων δήμων να φυτέψουν δημόσιους χώρους – από φόβο για τα έντομα ή λόγω έλλειψης γνώσεων – η εκπαίδευση παίζει έναν κεντρικό ρόλο. Όπως υπενθυμίζει η ερευνήτρια, «η εκμάθηση από την πιο νεαρή ηλικία για να γνωρίζουμε τη φύση και τη λειτουργία της θα μας επέτρεπε να την σεβόμαστε, να τη διατηρούμε καλύτερα και να αποφεύγουμε πολλά προβλήματα».
Σε αντίθεση με την προσέγγιση που προβάλλει εμβληματικά είδη, η Magali Deschamps Cottin επιμένει στη σημασία της λεγόμενης «καθημερινής» βιοποικιλότητας, αυτής που συνθέτει την καθημερινότητά μας. Η ευαισθητοποίηση των κατοίκων για τον οικολογικό πλούτο του άμεσου περιβάλλοντός τους είναι ένα κλειδί.
Για παράδειγμα, ο πacha με δύο ουρές, μια μεσογειακή πεταλούδα που εξαρτάται από τον αργαλειό για την ανάπτυξη της κάμπιας της, έχει επιλεγεί ως εμβληματικό μεσογειακό είδος του Αστικού Πάρκου των Πεταλούδων, για να απεικονίσει τη σημασία της βλάστησης για όλα τα στάδια ανάπτυξης στην πόλη. Πράγματι, αν και συχνά προσεγγίζουμε τη σχέση του ενήλικα με τα νέκταρ, σπάνια εξετάζουμε τον ρόλο των φυτών-ξενιστών και τη σημασία τους για τα στάδια των κάμπιων που καθορίζουν την πραγματική παρουσία και την ανάπτυξη in situ των ειδών. Χωρίς αργαλειό, δεν υπάρχει αναπαραγωγή του Pacha!
Η παρατήρηση μιας τέτοιας πεταλούδας στην πόλη επιτρέπει τη δημιουργία μιας απτής σύνδεσης μεταξύ των κατοίκων και του φυσικού τους περιβάλλοντος, και έτσι προάγει μια συνείδηση.
Πρωτοβουλίες όπως το Αστικό Πάρκο των Πεταλούδων δείχνουν ότι η βιοποικιλότητα στην πόλη δεν πρέπει να θεωρείται εμπόδιο, αλλά μάλλον ευκαιρία. Συχνά αυτό περνά από την ανάγκη να επανασχεδιάσουμε τις πόλεις: μια πιο πράσινη πόλη με ποικιλία φυτικών παλετών, πιο ανθεκτική και πιο εκπαιδευτική είναι εφικτή, αρκεί να ενσωματώσουμε πλήρως το ζωντανό. (6)
Βιογραφίες
Magali Deschamps Cottin – Καθηγήτρια ερευνών στο LPED (Εργαστήριο Πληθυσμών, Περιβάλλοντος, Ανάπτυξης). Οικολόγος, εντομολόγος κατάρτισης, ειδικευμένη στην αστική οικολογία, ενδιαφέρεται για τη δυναμική των ζωικών κοινοτήτων σε ανθρωπογενή οικοσυστήματα μέσω της μελέτης των μηχανισμών διατήρησης ή αποικισμού τους σε σχέση με τους τρόπους διαχείρισης και φυσικότητας αυτών των χώρων. Οι έρευνές της διεξάγονται κυρίως σε διασύνδεση με κοινωνιολόγους, γεωγράφους και πολεοδόμους σε συνεργασία με διαχειριστές αστικών χώρων. Ήταν η πρωτοπόρος στη δημιουργία του έργου του Αστικού Πάρκου των Πεταλούδων.
Justine Viros – Επιστήμονας ειδικός στη μετάβαση περιβάλλοντος, στο μεσογειακό δάσος και στις χημικές αλληλεπιδράσεις δάσους – ατμόσφαιρας στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής. Κατέχει αυτή τη στιγμή θέση μηχανικού Έρευνας στο πλαίσιο της αποστολής Διασύνδεση(ες) του Aix-Marseille Université, όπου είναι υπεύθυνη ανάπτυξης για την ένωση Neede Méditerranée. Έχει συμμετάσχει στην συγγραφή της υποψηφιότητας του Aix-Marseille Université σε συνεργασία με την Neede για τη δημιουργία μιας έδρας UNESCO με τίτλο « Εκπαίδευση στη μετάβαση περιβαλλοντικής στην Μεσόγειο ».
Πηγές
(1)Luthin, Margaret C., "Loss for Words: An Investigation of the English Nature Vocabulary" (2020). Undergraduate Theses, Professional Papers, and Capstone Artifacts. 294.
https://scholarworks.umt.edu/utpp/29
(2) Craps, S. (2024). Lost Words and Lost Worlds: Combatting Environmental Generational Amnesia. Memory Studies Review, 1(1), 36-55. https://doi.org/10.1163/29498902-20240001
(3) Marie-Helene Lizee, Rémy Bonardo, Jean-François Mauffrey, Thierry Tatoni, Magali Deschamps-Cottin. Relative importance of habitat and landscape scales on butterfly communities of urbanizing areas. Comptes Rendus Biologies, 2011. ⟨hal-02109128⟩
(4) Deschamps-Cottin, M., Vila, B., & Robles, C. (2019). Le parc urbain des papillons: un dispositif collaboratif de recherche, formation et diffusion des connaissances sur la biodiversité urbaine. Éducation relative à l'environnement. Regards-Recherches-Réflexions, 15(1).
(5) Deschamps-Cottin M, Jacek G, Seguinel L, Le Champion C, Robles C, Ternisien M, Duque C, Vila B. A 12-Year Experimental Design to Test the Recovery of Butterfly Biodiversity in an Urban Ecosystem: Lessons from the Parc Urbain des Papillons. Insects. 2023; 14(10):780. https://doi.org/10.3390/insects14100780
(6) Urban, M.C., Alberti, M., De Meester, L. et al. Interactions between climate change and urbanization will shape the future of biodiversity. Nat. Clim. Chang. 14, 436–447 (2024). https://doi.org/10.1038/s41558-024-01996-2