Οι μεγάλες πόλεις θεωρούνται συχνά ως συγκεκριμένοι χώροι αποκομμένοι από τη φύση, ωστόσο, φιλοξενούν μια ιδιαίτερα βιοποικιλότητα. Οι κήποι, οι άχρηστοι χώροι, τα αστικά πάρκα και οι πράσινες στέγες αποτελούν καταφύγια για την πανίδα και τη χλωρίδα που, παρά τους μεγάλους περιορισμούς, προσαρμόζονται και συμβάλλουν στα αστικά οικοσυστήματα. Στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής κρίσης και της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, η αστική βιοποικιλότητα εμφανίζεται ως βασικός μοχλός για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας των πόλεων.
Συνέντευξη που πραγματοποιήθηκε από: Justine Viros - Επιστήμονας ειδικός στη μετάβαση του περιβάλλοντος, στο μεσογειακό δάσος και στις χημικές αλληλεπιδράσεις δάσος – ατμόσφαιρα στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής.
Η Magali Deschamps Cottin είναι διδάσκουσα-ερευνήτρια στο Aix-Marseille Université, οικολόγος ειδικός στα Λεπιδόπτερα ή Πεταλούδες (εντομολόγος) και ειδικός στην αστική οικολογία, εστιάζει στη δυναμική των ζωικών κοινοτήτων στα ανθρωποποιημένα οικοσυστήματα και εργάζεται εδώ και αρκετά χρόνια για την καλύτερη κατανόηση και ενίσχυση αυτής της φύσης στην πόλη. Η έρευνά της δείχνει ότι η κατάλληλη διαχείριση των υφιστάμενων χώρων πρασίνου και η ανάπτυξη νέων περιοχών βιοποικιλότητας μπορούν να προωθήσουν την παρουσία βασικών ειδών, βελτιώνοντας παράλληλα το περιβάλλον διαβίωσης των κατοίκων.
Μια βιοποικιλότητα υπό πίεση
Σε αντίθεση με τα φυσικά οικοσυστήματα, η βιοποικιλότητα στην πόλη υπόκειται σε συγκεκριμένες πιέσεις όπως η κατακερματισμένη των οικοτόπων λόγω της τεχνητής επιφάνειας, η αστική πυκνότητα και η εξαφάνιση των οικολογικών συνεχών. Αλλά και η εντατική διαχείριση των πράσινων χώρων, με πολύ συχνές κοπές, η χρήση φυτοφαρμάκων (όλο και λιγότερο επίκαιρα χάρη στην ψήφο του Νόμου Labbé από το 2022 (1)) ή η φύτευση ξένων φυτών που δεν είναι κατάλληλα για τα τοπικά έντομα. Τέλος, μία από τις κύριες πιέσεις των αστικών χώρων για τη βιοποικιλότητα είναι επίσης η φωτεινή και ηχητική ρύπανση, που διαταράσσει τους βιολογικούς κύκλους των νυχτερινών ειδών. (2)
Παρά αυτές τις προκλήσεις, πολλές είδη καταφέρνουν να προσαρμοστούν και να συνυπάρχουν στην πόλη. Δεν πρόκειται μόνο για περιστέρια και αρουραίους, αλλά και για μια ποικιλία πουλιών, επικονιαστών, λεπιδόπτερων (πεταλούδες) και μικρών θηλαστικών. Οι ημερήσιες πεταλούδες (που πετούν κατά τη διάρκεια της ημέρας), για παράδειγμα, πλήττονται ιδιαίτερα από την αστικοποίηση. Οι διδακτορικές εργασίες της Marie-Hélène Lisée, που υποστηρίχθηκαν το 2011 και υπό την καθοδήγηση της Magali Deschamps Cottin, δείχνουν ότι οι πληθυσμοί τους μειώνονται καθώς πλησιάζουμε στο αστικό κέντρο με απώλεια των τυπικά μεσογειακών ειδών. Αυτή η απώλεια πιθανώς προκαλείται από φυσικά εμπόδια που εμποδίζουν την κυκλοφορία τους, αλλά και από την εξαφάνιση των ντόπιων φυτών του μεσογειακού οικοσυστήματος που είναι απαραίτητα για τη διατροφή των τυπικά μεσογειακών πεταλούδων κυρίως κατά τη διάρκεια της φάσης τους ως κάμπιες, εμποδίζοντας έτσι την ικανότητά τους να ολοκληρώσουν τον κύκλο ζωής τους. (3)
Έτσι, για να ευνοηθεί η βιοποικιλότητα στην πόλη, είναι απαραίτητο να σκεφτούμε τη διαχείριση των πράσινων χώρων διαφορετικά. Αυτό αφορά δημόσια πάρκα και κήπους, αλλά και τους ιδιωτικούς κήπους, τα αστικά ερείπια και τις φυτεμένες υποδομές. (4, 5)
Οι ιδιωτικοί κήποι, αν και κατακερματισμένοι, αντιπροσωπεύουν ένα σημαντικό μέρος της φυτεμένης έκτασης των πόλεων, ιδίως σε νησίδες μεταξύ των κτιρίων του κέντρου. Μειώνοντας το κούρεμα, προωθώντας τα τοπικά φυτά και αφήνοντας γρασίδι, θα μπορούσαν να γίνουν πραγματικά καταφύγια για τους επικονιαστές.
Από την άλλη πλευρά, οι αστικές ερημιές θεωρούνται συχνά ως οικόπεδα που περιμένουν να κατασκευαστούν, αλλά στην πραγματικότητα αποτελούν δεξαμενές βιοποικιλότητας. Η αυθόρμητη βλάστησή τους προσελκύει πολλά έντομα και μικρά σπονδυλωτά. Αναδύονται σχέδια για «αστικά καταφύγια φύσης» με σκοπό τη διατήρηση αυτών των χώρων, ενώ παράλληλα θα είναι προσβάσιμοι στους κατοίκους.
Τέλος, οι πράσινες στέγες και οι τοίχοι εμφανίζονται μερικές φορές ως υποσχόμενες λύσεις για να αντισταθμίσουν την εξαφάνιση των φυσικών ενδιαιτημάτων. Ωστόσο, η εφαρμογή τους απαιτεί ενδελεχή μελέτη, ιδίως όσον αφορά την επιλογή φυτών κατάλληλων για τις τοπικές συνθήκες και τη διαχείριση του νερού, ιδίως σε μεσογειακό κλίμα. Αντλώντας έμπνευση από μοντέλα βιολογικής έμπνευσης και επιλέγοντας προσαρμοσμένα είδη, είναι δυνατόν να συμβιβαστούν η αισθητική, η οικολογική ανθεκτικότητα και η ελκυστικότητα για την τοπική πανίδα. Η Magali Deschamps Cottin συμμετείχε συγκεκριμένα στην ανάπτυξη και εφαρμογή πρωτοκόλλων παρακολούθησης για μια πράσινη στέγη 5000m² στην καρδιά της περιοχής Vauban της Μασσαλίας, στην οροφή της μεγάλης δεξαμενής νερού Lacédémone, για την οποία τα αποτελέσματα είναι πολλά υποσχόμενα και θα παρουσιαστούν το 2025.
Αστική βιοποικιλότητα: ένα κλειδί για το μέλλον των πόλεων
Πέρα από το οικολογικό ζήτημα, η φύση στην πόλη έχει άμεσο αντίκτυπο στην ευημερία των κατοίκων. Μια πόλη υπερβολικά ορυκτή εντείνει τις επιπτώσεις των αστικών νησίδων θερμότητας, ενώ η βλάστηση δροσίζει την ατμόσφαιρα και βελτιώνει την ποιότητα ζωής. Η ανακάλυψη της αστικής βιοποικιλότητας είναι επίσης η αναγνώριση του θεμελιώδους ρόλου της για τη σωματική και ψυχική μας υγεία.
Σήμερα, το ζήτημα δεν είναι πια αν πρέπει να ενσωματωθεί η βιοποικιλότητα στην πόλη, αλλά πώς να το κάνουμε έξυπνα (6). Δεν αρκεί να πολλαπλασιάσουμε τους πράσινους χώρους; Πρέπει να τους σκεφτούμε με οικολογικό και λειτουργικό τρόπο, λαμβάνοντας υπόψη τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ειδών, τις τοπικές ιδιαιτερότητες και με διαθεματική προσέγγιση. Στο πλαίσιο αυτό, το ερευνητικό έργο Trajectoires (χρηματοδοτούμενο από το Μεσογειακό Ινστιτούτο για την Περιβαλλοντική Μετάβαση) στο οποίο συμμετέχει το LPED, αποσκοπεί, από τη μία πλευρά, στην αναγνώριση των πιο πλούσιων σε βιοποικιλότητα χώρων στην πόλη και στην ανάπτυξη δεικτών "φυσικότητας" προκειμένου να ληφθεί υπόψη αυτή η διάσταση στα έργα. Και από την άλλη πλευρά, μέσω μιας διαθεματικής προσέγγισης (κοινωνικο-αστική & οικολογική) να εξετάσει τις πορείες των αστικών ερειπίων σε ένα πλαίσιο αστικής ανάπτυξης, θέτοντας το ζήτημα ενός κοινού αγαθού. Αυτό το εργαλείο πρέπει να επιτρέψει την καθοδήγηση των δημόσιων πολιτικών προκειμένου να ενσωματωθεί αποτελεσματικά η βιοποικιλότητα στις στρατηγικές τους για την ανάπτυξη.
Ένα από τα κύρια εμπόδια στη διατήρηση της αστικής βιοποικιλότητας στη Μασσαλία είναι ο κατακερματισμός των ευθυνών. Αυτή τη στιγμή, τα δημοτικά πάρκα, τα ερείπια και οι ιδιωτικοί κήποι διαχειρίζονται από διάφορες οντότητες, γεγονός που περιπλέκει την εγκαθίδρυση οικολογικών διαδρόμων που επιτρέπουν στα είδη να κυκλοφορούν. Απαιτείται καλύτερος συντονισμός μεταξύ των φορέων (δημόσιες αρχές, πολεοδόμοι, πολίτες) για να διασφαλιστεί μια συνεκτική και αποτελεσματική διαχείριση των πράσινων χώρων. Τέλος, ο σχεδιασμός των αστικών φυτεμένων χώρων δεν πρέπει να απαντά μόνο σε αισθητικά ή πρακτικά κριτήρια. Το ζητούμενο είναι να ενσωματωθούν οι ειδικές ανάγκες των τοπικών ειδών, αποφεύγοντας, για παράδειγμα, την εισαγωγή υπερβολικά πολλών ξένων φυτών που, αν και ανθοφόρα και ανθεκτικά στην ξηρασία ή εύκολα στη συντήρηση, δεν τρέφουν ούτε τις κάμπιες ούτε άλλα έντομα, είναι απαραίτητο να αναζητηθεί/βρεθεί μια οικολογική ισορροπία στις φυτικές παλέτες.
Ευτυχώς, χάρη στις επιστημονικές έρευνες και τις τοπικές πρωτοβουλίες, ένα νέο αστικό μοντέλο αναδύεται: αυτό μιας πόλης όπου η φύση επανακαταλαμβάνει τη θέση της δίπλα στους κατοίκους, προάγοντας μια βιώσιμη και ωφέλιμη οικολογική μετάβαση για όλους. Οι πόλεις του αύριο θα είναι αυτές που θα ξέρουν να συμφιλιώσουν την πολεοδομία και τη βιοποικιλότητα. Διότι πέρα από το οικολογικό ζήτημα, μια διατηρημένη φύση στην πόλη συμβάλλει επίσης στην ευημερία των κατοίκων, στη ρύθμιση του κλίματος και στην ανθεκτικότητα των περιοχών απέναντι στις παγκόσμιες αλλαγές.
Βιογραφίες
Magali Deschamps Cottin – Διδάσκουσα ερευνήτρια στο LPED (Εργαστήριο Πληθυσμών, Περιβάλλοντος, Ανάπτυξης). Οικολόγος, εντομολόγος κατάρτισης, ειδική στην αστική οικολογία, ενδιαφέρεται για τη δυναμική των ζωικών κοινοτήτων στα ανθρωπογενή οικοσυστήματα μελετώντας τους μηχανισμούς διατήρησής τους ή της αποικιστικής τους σχέσης με τους τρόπους διαχείρισης και φυσικότητας αυτών των χώρων. Οι έρευνές της διεξάγονται κυρίως σε διαθεματική βάση με κοινωνιολόγους, γεωγράφους και πολεοδόμους σε συνεργασία με διαχειριστές αστικών χώρων. Ήταν η πρωτοπόρος στη δημιουργία του έργου του Αστικού Πάρκου των Πεταλούδων.
Justine Viros - Επιστήμονας ειδικός στη μετάβαση του περιβάλλοντος, στο μεσογειακό δάσος και στις χημικές αλληλεπιδράσεις δάσος – ατμόσφαιρα στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής. Κατέχει αυτή τη στιγμή θέση μηχανικού Έρευνας στο πλαίσιο της αποστολής Διαθεματικότητα(ες) του Aix-Marseille Université, όπου είναι υπεύθυνη ανάπτυξης για την ένωση Neede Méditerranée. Έχει συμμετάσχει στην συγγραφή της υποψηφιότητας του Aix-Marseille Université σε συνεργασία με την Neede για τη δημιουργία μιας έδρας UNESCO με τίτλο «Εκπαίδευση στη μετάβαση του περιβάλλοντος στη Μεσόγειο».
Πηγές
(1) Νόμος Labbé 2022- https://draaf.occitanie.agriculture.gouv.fr/loi-labbe-application-extension-a-compter-du-1er-juillet-2022-a7043.html
(2) Badiane, A., Ropars, L., Flacher, F. et al. Οι επιπτώσεις της αστικοποίησης στη βιοποικιλότητα, το χρώμα και το μέγεθος του σώματος των άγριων μελισσών σε μια μεσογειακή πόλη. Reg Environ Change 24, 41 (2024). https://doi.org/10.1007/s10113-024-02199-3
(3) Marie-Helene Lizee, Rémy Bonardo, Jean-François Mauffrey, Thierry Tatoni, Magali Deschamps-Cottin. Σχετική σημασία της κλίμακας οικοτόπου και τοπίου στις κοινότητες πεταλούδων των περιοχών που αστικοποιούνται. Comptes Rendus Biologies, 2011. ⟨hal-02109128⟩
(4) Lizée, MH., Manel, S., Mauffrey, JF. et al. Η διαμόρφωση της μήτρας και η απομόνωση των patch επηρεάζουν τη σχέση είδους-επιφάνειας για τις αστικές κοινότητες πεταλούδων. Landscape Ecol 27, 159–169 (2012). https://doi.org/10.1007/s10980-011-9651-x
(5) Deschamps-Cottin, M., Barthélémy, C., Bertaudière-Montès, V., Blight, O., Bossu, A., Consalès, J. N., ... & Marco, A. (2013). Αστικές φύσεις στη Μασσαλία: ποιες δυνατότητες για ένα πράσινο δίκτυο?. Πράσινα δίκτυα πόλης. Από την επιστημονική έρευνα στο αστικό έργο.
(6) Urban, M.C., Alberti, M., De Meester, L. et al. Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ της κλιματικής αλλαγής και της αστικοποίησης θα διαμορφώσουν το μέλλον της βιοποικιλότητας. Nat. Clim. Chang. 14, 436–447 (2024). https://doi.org/10.1038/s41558-024-01996-2