Η Σφαξ, « η πρωτεύουσα του Νότου » γνώρισε, από τη δεκαετία του 1980, μια συνεχόμενη παρακμή λόγω πολλών αιτιών: παγκοσμιοποίηση, φυγή των οικονομικών και πολιτιστικών ελίτ στην Πρωτεύουσα ή στο εξωτερικό, μετάβαση σε μια οικονομία υπηρεσιών… αλλά μία από τις καθοριστικές αιτίες είναι η επιδείνωση της ποιότητας ζωής λόγω της βιομηχανικής ρύπανσης -ιδίως χημικής- παρά την κινητοποίηση των πολιτών από το 1980 και κυρίως μετά την επανάσταση του 2011.
Ο κοινωνιολόγος και οικολογικός ακτιβιστής της Σφαξ, Fethi Rekik αναλύει αυτή την υποδειγματική περίπτωση με την απόσταση του επιστήμονα και καταθέτει για αυτή τη δύσκολη μάχη με τη δέσμευση του πολίτη, σε διάλογο με τον Bernard Mossé, ιστορικό, υπεύθυνο Έρευνας, Εκπαίδευσης και Κατάρτισης της ένωσης NEEDE Μεσόγειος.
# 5 Σφαξ στο σχέδιο περιφερειοποίησης
Bernard Mossé : Ποια είναι η στάση του κράτους απέναντι στην κατάσταση στην περιοχή ?
Fethi Rekik : Ξέρεις ότι τώρα τα κόμματα έχουν σχεδόν παγώσει. Ακόμα κι αν υπάρχουν νομίμως, δεν έχουν καμία δυνατότητα δράσης. Και η εμπειρία της Σφαξ με τα πολιτικά κόμματα ήταν πάντα μια αρνητική εμπειρία.
Η ιδέα μου είναι ότι το μοντέλο ανάπτυξης της Τυνησίας από την Ανεξαρτησία έχει θεμελιωθεί σε μια μορφή προνομίου που δόθηκε στην παράκτια περιοχή, στο βορειοανατολικό τμήμα, περιλαμβάνοντας τη Νάμπελ και τη Σούσα, και αποκλείοντας την νότια ακτή από τη Σούσα. Αυτό είναι το κύριο θέμα. Υπάρχουν περιοχές του εσωτερικού που έχουν παραμεληθεί όπως η Βόρεια-Δυτική. Ωστόσο, είναι μια περιοχή πολύ πλούσια σε φυσικούς πόρους, ευνοημένη από το κλίμα. Αλλά είναι περιοχές που θεωρούνται « ανάπηρες ».
Και μετά υπάρχει ο τουρισμός. Ο τουρισμός δεν είναι μόνο ο παραλιακός τουρισμός που δεν είναι κερδοφόρος κατά τη γνώμη μου. Όταν λέμε ότι ο τουρισμός έχει αποφέρει φέτος 6.000 δισεκατομμύρια δηνάρια, αυτό δεν είναι τίποτα σε σχέση με τη δημόσια επένδυση. Είναι περίπου όσο τα έσοδα των Τυνήσιων που διαμένουν στο εξωτερικό ! Εκτός αν η διαφορά είναι ότι έχουμε επενδύσει πολύ σε αυτό. Υπάρχει σήμερα μια ιδέα που κυριαρχεί, που προτάθηκε τώρα από τον Πρόεδρο με τη δημιουργία μιας νέας Επιτροπής, της Επιτροπής των Περιφερειών. Η ιδέα είναι να συγκεντρωθούν 4 ή 5 κυβερνιές και να δημιουργηθεί έτσι μια Περιφέρεια.
Η Σφαξ είναι τοποθετημένη δίπλα στη Γκάφσα, με την παραγωγή φωσφόρου της, τη Σιντί Μπουζίντ, και μια άλλη μικρή πόλη, την Τοζούρ. Η ιδέα μπορεί να είναι ενδιαφέρουσα ακόμη και αν δεν βλέπουμε καλά τη σύνδεση μεταξύ αυτών των διαφορετικών κυβερνιών.
Το ερώτημα είναι : θα υπάρξει οικονομική αυτονομία ? Σε αυτή την περίπτωση, μπορούμε να φανταστούμε για παράδειγμα τη δυνατότητα να δούμε μια Περιφέρεια να απευθύνεται σε ξένο κεφάλαιο για ένα μεγάλο έργο.
Αλλά σε αυτό το σχέδιο, υπάρχει μια ισοτιμία που δυσκολεύομαι να κατανοήσω. Για παράδειγμα, δεν θα υπάρχει πρωτεύουσα της Περιφέρειας, θα υπάρχει εναλλαγή της προεδρίας της Περιφέρειας μεταξύ των διαφορετικών πόλεων.
Αν πραγματικά πρόκειται να προσεγγίσουμε τις οικονομικές ή υγειονομικές περιφερειακές ιδιαιτερότητες και να εξερευνήσουμε τις ευκαιρίες συμπληρωματικότητας μεταξύ των κυβερνιών, αυτό μπορεί να είναι μια καλή ιδέα. Είναι μια παλιά απαίτηση, αλλά που ποτέ δεν έχει υλοποιηθεί. Μερικές φορές, ήταν μόνο τυπική. Για παράδειγμα, πριν από την επανάσταση, η Σφαξ είχε συγκεντρωθεί με τρεις άλλες κοινότητες, τη Σούσα, τη Μαχντία και τη Μοναστίρ…
Αλλά έτσι η Σφαξ έχει αδικηθεί εις βάρος της Μοναστίρ…
Bernard Mossé : αυτό το προνόμιο δεν είναι νέο.
Fethi Rekik : Ναι, η Μοναστίρ ήταν προνομιακή υπό τον Μπουργκίμπα, την γενέτειρά του. Και η Σούσα είναι η γενέτειρα του Μπεν Άλι.
Το μοντέλο ανάπτυξης παρέμεινε το ίδιο εστιασμένο σε τομείς με λίγη προστιθέμενη αξία : εποχιακός τουρισμός και ραφή, συγκεντρωμένα στις ίδιες περιοχές…
Αν θέλεις να ανταγωνιστείς, θα πρέπει επιτέλους να κοιτάξεις προς τις ανθρώπινες πόρους : υπάρχουν χιλιάδες Τυνήσιοι που φεύγουν στην Ευρώπη, ιδιαίτερα από τη Σφαξ : δεκάδες χιλιάδες άτομα με υψηλές δεξιότητες έχουν φύγει τα τελευταία χρόνια προς τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ευρώπη ή τις χώρες του Κόλπου, είναι γιγάντιο για έναν πληθυσμό όπως αυτός της Τυνησίας.
Σου δίνω ένα παράδειγμα : στη Σφαξ, κάθε χρόνο, υπάρχουν χιλιάδες υποψήφιοι που φεύγουν για τη Γερμανία για να συνεχίσουν τις σπουδές τους και να εργαστούν εκεί. Αν αυτό συνεχιστεί, θα είναι ένα μεγάλο πρόβλημα για τη Σφαξ, αλλά και για όλη τη χώρα.
Bernard Mossé : Υπάρχουν άλλοι παράγοντες που παίζουν ακόμα εις βάρος της Σφαξ ?
Fethi Rekik : Ναι. Υπάρχει ένας άλλος παράγοντας που αποδυναμώνει τη Σφαξ. Για να είσαι ανταγωνιστικός, για να είσαι ένα αναπτυξιακό κέντρο, χρειάζεσαι ένα οδικό δίκτυο που να συνδέει την πόλη με άλλες περιοχές : το δίκτυο αυτοκινητοδρόμων είναι αποκλειστικά συνδεδεμένο με την πρωτεύουσα. Δεν υπάρχει αυτοκινητόδρομος από τη Σφαξ προς τη Γκάφσα, προς το νοτιοδυτικό τμήμα, διαγώνιος που, στο Νότο, θα διασχίζει τη χώρα από ανατολή σε δύση. Ούτε αυτοκινητόδρομος που θα πήγαινε προς τα ανατολικά στη Λιβύη και μέχρι την Αίγυπτο, ή προς τα δυτικά στην Αλγερία. Η Σούσα ή η Σφαξ θα μπορούσαν να είναι αυτό το οδικό κέντρο …
Το αεροδρόμιο σχεδόν δεν έχει πλέον κίνηση, εκτός από ένα ή δύο αεροπλάνα προς τη Λιβύη την ημέρα και 1 την εβδομάδα προς το Παρίσι. Δεν είναι φυσιολογικό μια πόλη αυτής της σημασίας να είναι έτσι απομονωμένη : διατηρούμε αυτό το μοντέλο που λέγεται « μακροκεφαλικό ».
Bernard Mossé : Γνωρίζουμε λίγο αυτό στη Γαλλία : το γαλλικό οδικό δίκτυο ήταν επίσης κεντρικοποιημένο για πολύ καιρό.
Fethi Rekik : Ναι, αλλά όχι σε αυτό το βαθμό, κινδυνεύεις να φουσκώσεις την πρωτεύουσα, να την συμφόρησεις : δεν μπορούμε όλοι να ζούμε στην Τύνιδα…
Αυτό προκαλεί ένα αίσθημα περιθωριοποίησης σε ένα καλό μέρος του εσωτερικού της χώρας. Αυτές οι περιοχές είναι αυτές που ψήφισαν τον πρόεδρο Σαΐντ : είναι ο εκπρόσωπος των ανθρώπων του « εσωτερικού » : χρησιμοποιούμε αυτή τη λέξη στα τυνισιακά που αναφέρεται σε αυτούς που δεν είναι από το κέντρο, με γεωγραφική και οικονομική έννοια…
Bernard Mossé: Στη Γαλλία, χρησιμοποιούμε μερικές φορές τον όρο του Παλαιού Καθεστώτος, τους « Επαρχιώτες », για να αναφερθούμε σε αυτούς που δεν είναι από το Παρίσι…
Fethi Rekik : Σου διηγούμαι μια αναδρομή σχετικά με αυτό. Ήμουν προσκεκλημένος πριν από 1 χρόνο από το Υπουργείο Εσωτερικών για ένα συνέδριο σε ένα όμορφο ξενοδοχείο στη Γκαμμαρθ, στα βόρεια προάστια της Τύνιδας. Μου εξηγούν ότι όλα πάνε καλά, ότι οι πανεπιστημιακοί « του εσωτερικού » θα είναι καλυμμένοι…
Του είπα : είμαστε εμείς οι πανεπιστημιακοί του εσωτερικού ? Εσείς είστε, εσείς, στην Τύνιδα οι πανεπιστημιακοί του εξωτερικού ?
Ζήτησε συγγνώμη, αλλά αυτό είναι χαρακτηριστικό των αναπαραστάσεων, ειδικά των Τυνισίων.
Bernard Mossé : Υπήρξε από το 2011 ένα κίνημα εξέγερσης ή έκφραση απογοήτευσης αυτής της Τυνησίας των περιοχών του εσωτερικού ?
Fethi Rekik : Είναι περίπου αυτό που συνέβη το 2019. Υπήρξε ένα αίσθημα εξέγερσης από τις περιοχές που παραμελήθηκαν από την εξουσία, κατά των ισλαμιστών ; αλλά όχι μόνο εναντίον τους, κατά του μοντέρνου τμήματος του Nidaa Tounes επίσης. Στην πραγματικότητα, είναι ένα αίσθημα εξέγερσης κατά του μοντέλου ανάπτυξης, και τελικά ένα αίσθημα εξέγερσης κατά της δημοκρατίας ίδιας : « σας εκλέγουμε για να προχωρήσετε τα πράγματα, αλλά τελικά δεν γίνεται τίποτα, η ανάπτυξη παραμένει κοντά στο μηδέν. Άρα δεν έχει νόημα… Ποιο είναι το νόημα της δημοκρατίας αν είναι απλώς για να εναλλάσσονται τα κόμματα στην εξουσία… ».
Αυτή είναι η εξήγηση της νίκης του Σαΐντ που εκλέχθηκε από τους ανθρώπους εκτός του συστήματος, τους περιθωριοποιημένους.
Η αντίφαση της Σφαξ είναι ότι θεωρείται ως μια πόλη του συστήματος επειδή θα είχε τα μέσα να αναπτυχθεί. Αλλά ποτέ δεν ήταν φίλη του συστήματος και θεωρεί τον εαυτό της εκτός συστήματος.
Είναι το δράμα του να θεωρείσαι στο σύστημα και να μην είσαι μέσα σε αυτό.
Bernard Mossé : Ίσως οφείλεται σε μια απόσταση μεταξύ μιας παλιάς αντίληψης που διαρκεί μιας ευημερούσας και δυναμικής πόλης ενώ είναι σε παρακμή ? Μια απόσταση μεταξύ της παλιάς εικόνας και της παρούσας πραγματικότητας ?
Fethi Rekik : Ναι, υπάρχει πάντα στην καθημερινή γλώσσα η έκφραση « Πρωτεύουσα του Νότου », ενώ είναι μια πόλη παραδομένη στον εαυτό της εδώ και περίπου είκοσι χρόνια : η ιδέα μιας μητρόπολης είναι χημική.
Σου δίνω ένα τελευταίο συγκεκριμένο παράδειγμα αυτής της απουσίας προοπτικής για τη χώρα της οποίας θύμα είναι η Σφαξ.
Όταν παρουσίασα την κρίση της συλλογής απορριμμάτων στη Σφαξ πριν από δύο χρόνια, ήθελα να δείξω μια κρίση που δεν είναι μόνο τοπική, αλλά που απεικονίζει τέλεια αυτή τη γενική κρίση οράματος.
Θα δημιουργήσουμε λοιπόν μια νέα χωματερή. Αλλά γιατί να μην περάσουμε σε ένα άλλο μοντέλο, πιο ριζοσπαστικό και αντάξιο μιας μεγάλης πόλης ? Γιατί να μην σκεφτούμε να δημιουργήσουμε μια επιχείρηση μετατροπής, επεξεργασίας απορριμμάτων, που θα μπορούσε να είναι ένα εξαγώγιμο μοντέλο για άλλες πόλεις της Τυνησίας και ακόμη και για άλλες χώρες ?
Ενώ στη Σφαξ, θα ήταν έτοιμοι να προχωρήσουν, η κεντρική εξουσία αρνείται ένα τέτοιο φιλόδοξο σχέδιο του οποίου δεν βλέπει γιατί θα ωφελούσε τη Σφαξ αντί για μια άλλη πόλη. Έτσι παραμένουμε στο προσωρινό και την ακινησία.
Αυτό είναι σίγουρα η έλλειψη χρημάτων, και σίγουρα υπάρχουν άλλες προτεραιότητες : η κρίση δεν είναι σημερινή και από την επανάσταση του 2011, οι μισθοί αυξάνονται χωρίς ανάκαμψη της ανάπτυξης. Αλλά κυρίως, δεν υπάρχει γενική ορατότητα ικανή να υποστηρίξει μεγάλα σχέδια όπως αυτό που θα συνδύαζε οικονομική ανάπτυξη και περιβάλλον.
Στην πραγματικότητα, για να συνοψίσω, η πόλη της Σφαξ αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις που σχετίζονται με τη βιομηχανική ρύπανση, την έλλειψη επενδύσεων και μια κεντρική διακυβέρνηση που δεν ευνοεί την ανάπτυξή της. Η κοινωνία των πολιτών προσπαθεί να καλύψει αυτές τις ελλείψεις, αλλά είναι απαραίτητες δομικές αλλαγές και άνοιγμα στο ξένο κεφάλαιο για να μετατραπεί η περιοχή σε ένα βιώσιμο οικονομικό κέντρο.
Bιβλιογραφία
Ο Fethi Rekik είναι καθηγητής (HDR) Ανώτατης Εκπαίδευσης και Ερευνητικής Επιστήμης και διευθυντής του εργαστηρίου έρευνας ‘Κράτος, Πολιτισμός και Μετασχηματισμοί της Κοινωνίας’ στη σχολή Λογοτεχνίας και Κοινωνικών Επιστημών της Σφαξ, Τυνησία. Είναι επίσης οικολογικός ακτιβιστής στην πόλη του Σφαξ από τη δεκαετία του 2000.
Ο Bernard Mossé Ιστορικός, υπεύθυνος Έρευνας, Εκπαίδευσης, Κατάρτισης της ένωσης NEEDE Μεσόγειος. Μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ιδρύματος του Καμπ ντε Μιλ – Μνήμη και Εκπαίδευση για το οποίο υπηρέτησε ως επιστημονικός υπεύθυνος και συντονιστής της Έδρας UNESCO « Εκπαίδευση στην πολιτοσύνη, επιστήμες του ανθρώπου και σύγκλιση των μνημών » (Αξ-Μασσαλία Πανεπιστήμιο / Καμπ ντε Μιλ).
Βιβλιογραφία :
Salem DAHECH και Fethi REKIK, « Κυκλοφοριακή ρύπανση και ηχορύπανση στη Σφαξ (Νότια Τυνησία) : πολυδιάστατη μελέτη ». Περιοδικό Ρύπανσης Ατμόσφαιρας, αρ.3, 2012.
Amor BELHEDI, « Οι περιφερειακές ανισότητες στην Τυνησία. Προκλήσεις και ζητήματα », σελ.7-62 στο Les Conférences de Beit al-Hikma, 2019, 2017-2018, 194σ + 112σ στα αραβικά. Συλλογή Διαλέξεις, αρ. V.
Ali BENNASR, « Σφαξ : από την περιφερειακή πόλη στο σχέδιο μητρόπολης ». Κέντρο Πανεπιστημιακής Έκδοσης. Παγκοσμιοποίηση και αστική αλλαγή, σελ.79-95, 2010.
Fethi REKIK, « Περιβάλλον και Βιώσιμη Ανάπτυξη μεταξύ του παγκόσμιου και του τοπικού, περίπτωση των νησιών Kneïss », Περιοδικό CERES, αρ. 132, 2006
Taoufik MEGHDICHE, « οι σχέσεις της Σφαξ με το Νότιο Τυνησιακό : μερικά στοιχεία προβληματισμού », Περιοδικό Πανεπιστημιακών Ερευνών, αρ.8, 2010, σελ. 41-61.
Από αυτή τη συνομιλία, η Τεχνητή Νοημοσύνη έχει δημιουργήσει μια ροή εικονογράφησης. Ο Stefan Muntaner την έχει τροφοδοτήσει με τα εκδοτικά δεδομένα και έχει καθοδηγήσει τη αισθητική διάσταση. Κάθε εικονογράφηση γίνεται έτσι ένα μοναδικό έργο τέχνης μέσω ενός NFT.