Στο Μαρόκο, η λέξη kasbah, που αναφέρεται στο παλιό ιστορικό κέντρο μιας πόλης, προέρχεται από τον όρο ksab ένα φυτό που είναι γνωστό στη Γαλλία ως καλάμι της Προβηγκίας. Παλιότερα χρησιμοποιούταν στη Μασσαλία και την Ταγγέρη για την κατασκευή σπιτιών, αλλά πλέον χρησιμοποιείται μόνο στο Μαρόκο. Διασταυρωμένες ματιές στη χρήση του, που συνοδεύει την ιστορία των Ανθρώπων.
Η νύχτα πέφτει στη γειτονιά Τάντζα Μπαλία, που βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα από το κέντρο της Ταγγέρης, μιας μαροκινής πόλης στο σταυροδρόμι του Ατλαντικού και της Μεσογείου. Στην πλευρά ενός μικρού δρόμου που οδηγεί προς τις γειτονιές ψηλά που υπερβαίνουν το στενό του Γιβραλτάρ, μερικές καλύβες κατασκευασμένες από καλάμι, φιλοξενούν αμπαζούρ, καρέκλες, καλάθια και τραπέζια διαφόρων σχημάτων και μεγεθών. Ο Σαλμάν, 18 ετών και με καπέλο ανάποδα, μας υποδέχεται στην είσοδο μιας από αυτές. Είναι ο παππούς του, Μοχάμεντ, που άρχισε πρώτος να δουλεύει το καλάμι στην Ταγγέρη, τη δεκαετία του 1970. Το εργαστήριό του, τότε πιο κοντά στο κέντρο της πόλης, απομακρύνθηκε τη δεκαετία του 2000, κατά την κατασκευή του νέου σιδηροδρομικού σταθμού. Αυτή η νέα τοποθεσία στην Τάντζα Μπαλία είναι άλλωστε και αυτή προσωρινή. « Το κράτος δεν αγαπά την εικόνα που μπορεί να εκπέμψει το επάγγελμα, αυτό των καλυβών από καλάμι πολύ κοντά στο τουριστικό κέντρο. Θα μπορούσε λοιπόν να αποφασίσει να μας σπρώξει ακόμα πιο μακριά», εξηγεί ο Σαλμάν, που δουλεύει δίπλα στον πατέρα του και τους θείους του.
Ένα φυτό που ακολουθεί τους ανθρώπους
Το επάγγελμα του καλαμοποιού υπάρχει εδώ και δεκαετίες. « Το καλάμι της Προβηγκίας έχει μια κάπως ιδιαίτερη οικολογία, εξηγεί η Νταλίδα Λαντζάλ, μέλος του συλλόγου περιπατητών-συλλεκτών SAFI. Τα λουλούδια του είναι στείρα και αναπαράγεται σχεδόν μόνο μέσω της διάδοσης ενός κομματιού ριζώματος. Είναι λοιπόν ένα φυτό που έχει ακολουθήσει τους ανθρώπους στην εγκατάστασή τους. Αυτοί, παίρνοντας λίγο καλάμι, επέτρεψαν τη διάδοσή του». Προερχόμενη από τη Μασσαλία, αυτή η ομάδα καλλιτεχνών-βοτανολόγων-περιπατητών έχει πάρει το δρόμο για την Ταγγέρη, για να μιλήσει για αυτό το ιδιαίτερο είδος του οποίου η κοιτίδα βρίσκεται στο Μαρόκο. « Το καλάμι είναι ένα θεμελιώδες φυτό των μεσογειακών πολιτισμών, συνεχίζει η Νταλίδα. «Φτιάχνουμε τα πάντα με αυτό: καλαμωτές για να καθίσουμε στη σκιά, μολύβια για να γράψουμε, αλλά και σπίτια αφού το όνομα kasbah προέρχεται από αυτό το φυτό ». Να σημειωθεί ότι στην Ταγγέρη, το βρίσκουμε επίσης σε ομπρέλες και φράχτες γύρω από τα χωράφια και τα σπίτια. Οι καλαμοποιοί το αναζητούν στα χωράφια των ιδιοκτητών με αντάλλαγμα αμοιβή και στη συνέχεια το επιστρέφουν στο εργαστήριο για να το επεξεργαστούν με ειδικά εργαλεία. Και η χαμηλή γενετική του παραλλαγή επιτρέπει στους τεχνίτες να εργάζονται το ίδιο φυτό σχεδόν παντού γύρω από τη Μεσόγειο.
Ωστόσο, η χρήση δεν είναι η ίδια και στις δύο όχθες. « Εδώ, βλέπουμε ότι τα καλάμια κόβονται τακτικά και ότι δεν έχουμε πρόβλημα γήρανσης των καλαμοποιών», εξηγεί η Νταλίδα. «Ενώ στη Μασσαλία, όπου έχουμε χάσει εντελώς την τέχνη του κλαδέματος αυτού του φυτού, αυτό υπερπληθύνει, γερνά, ξεραίνεται, πέφτει στα ποτάμια και δημιουργεί φράγματα». Ο δήμος, επομένως, αναπτύσσει τεράστιους πόρους — μεγάλη μηχανή για να καθαρίσει την παρόχθια βλάστηση, θρυμματιστή, και στη συνέχεια μουσαμά — για να απαλλαγεί από τις όχθες των ποταμών, με κόστος σχεδόν 300 ευρώ ανά τ.μ. « Μια περιττή δαπάνη, που θα εξαφανιζόταν εντελώς με λίγη εκμετάλλευση του καλαμιού », καταλήγει η Νταλίδα, που καλεί στην επαναξιολόγηση της εργασίας αυτού του φυτού και στην προστασία του εκεί όπου υπάρχει ακόμα.
Ένα επάγγελμα σε παρακμή;
Στο βόρειο Μαρόκο, ανάμεσα σε συλλέκτες, μεταφορείς και τεχνίτες, υπάρχει ένα ολόκληρο οικοσύστημα που ζει γύρω από την καλλιέργεια του καλαμιού. Σύμφωνα με τον Σαλμάν, η οικογένεια του οποίου ζει από τη βιοτεχνία, το κόστος μεταφοράς αυξάνεται τα τελευταία χρόνια. Το καλοκαίρι, το πλαστικό με τη μορφή μακριών καλαμιών εισέρχεται επίσης από την Καζαμπλάνκα και είναι πολύ δημοφιλές λόγω του χαμηλού του κόστους. Η οικογένεια του Σαλμάν φοβάται επιπλέον ότι θα βρεθεί ξανά λίγο πιο απομακρυσμένη από το κράτος, και ότι θα πρέπει να απομακρυνθεί από τους τόπους συλλογής καλαμιού όπως και από τους πελάτες. Και μετά, όπως υπενθυμίζει η Νταλίδα, « αν οι καλαμοποιοί εξαφανιστούν, όλο το οικοσύστημα των ποταμών θα καταλήξει να κοστίσει μια απίστευτη περιουσία [στην πόλη] ». Ο Σαλμάν, από την πλευρά του, περπατά σήμερα στα βήματα των προγόνων του και σκέφτεται να ανοίξει το δικό του εργαστήριο. Αλλά δεν αποκλείει, αν οι συνθήκες εργασίας γίνουν πολύ δύσκολες, να στραφεί αργότερα σε άλλο επάγγελμα.
Κεντρική φωτογραφία: Η εργασία του καλαμιού της Προβηγκίας στην Τάντζα Μπαλία, μια γειτονιά της Ταγγέρης (ksab στα μαροκινά αραβικά)© Adèle Arusi