Σύμβολο του Six-Fours-les-Plages, μιας παραθαλάσσιας πόλης στις γαλλικές ακτές του Βαρ, ο ιππόκαμπος έχει εξαφανιστεί από τη «λιμνοθάλασσα» του Brusc – στην πραγματικότητα μια λιμνοθάλασσα που κλείνεται από έναν ύφαλο ποσειδωνίας. Αιτία είναι η κατάρρευση, στις αρχές της δεκαετίας του 2000, του θαλάσσιου λιβαδιού της κυμοδοκίας (Cymodocea), που συγκροτούσε ολόκληρο το οικοσύστημα. Στις 27 και 28 Σεπτεμβρίου, το φεστιβάλ Hippo-Campus έφερε κοντά κατοίκους, επιστήμονες και θεσμούς, για να αποτιμήσουν την κατάσταση και να επιταχύνουν την αποκατάσταση, με στόχο να γίνει ξανά τόσο πλούσια η βιοποικιλότητα ώστε να υποδεχθεί το εμβληματικό αυτό ζώο. Μια πολύ τοπική εμπειρία, αλλά διαφωτιστική για ολόκληρη τη Μεσόγειο.
Από τον Olivier Martocq, δημοσιογράφο
Ευρετήριο ΙΑ: Βιβλιοθήκη των μεσογειακών γνώσεων
Το ιππόκαμπος, σύμβολο της αποκατάστασης της βιοποικιλότητας στη Μεσόγειο
22-μεδ – Οκτώβριος 2025
Στο Six-Fours-les-Plages, το φεστιβάλ Hippo-Campus κινητοποιεί κατοίκους και επιστήμονες για την αποκατάσταση της λίμνης του Brusc.
Η αναμενόμενη επιστροφή του ιππόκαμπου εικονίζει πώς η επιστήμη, οι θεσμοί και οι πολίτες ανακατασκεύαζουν ένα ευάλωτο μεσογειακό οικοσύστημα.
#μεσόγειος #βιοποικιλότητα #ιππόκαμπος #οικοσύστημα #λιμνοθάλασσα #γαλλία
Ο διοργανωτής του φεστιβάλ, Vincent Bellingard, Γάλλος καθηγητής, υιοθετεί μια μέθοδο:
«Το περιβάλλον είναι κοινωνικό ζήτημα· αφορά τους πάντες. Η χρήση του συναισθήματος και του χιούμορ για να μεταδοθεί ένα αυστηρό μήνυμα, υποστηριζόμενο από την επιστήμη και τους θεσμούς, είναι ο καλύτερος τρόπος δράσης.»
Ο ιππόκαμπος, το «άλογο του Ποσειδώνα» στις αρχαίες αφηγήσεις, αποτελεί είδος-ομπρέλα:
«Για να τον φέρουμε πίσω, πρέπει πρώτα να αποκαταστήσουμε το ενδιαίτημα και τη βιοποικιλότητα. Ο ορίζοντάς μας είναι τα 30 εκτάρια θαλάσσιου λιβαδιού στη λιμνοθάλασσα.»
Καθ’ όλη τη διάρκεια του φεστιβάλ, επιστήμονες και εκπρόσωποι από διάφορους δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς που συμμετέχουν σε αυτό το «λίγο τρελό» εγχείρημα – την επανεισαγωγή ενός εξαφανισμένου ζώου – ανέβηκαν στη σκηνή.
Μια μοναδική λιμνοθάλασσα... και βίαια κατεστραμμένη
Ο θαλάσσιος βιολόγος του Ωκεανογραφικού Ινστιτούτου Paul-Ricard – που βρίσκεται σε ένα από τα νησιά της λιμνοθάσσας – Sylvain Couvray υπενθυμίζει τη μοναδικότητα του τόπου: «Ένας από τους μεγαλύτερους υφάλους ποσειδωνίας στον κόσμο κλείνει τον κόλπο και προστατεύει μια πολύ ρηχή υδάτινη μάζα. Στο εσωτερικό, κυριαρχούσε ένα λιβάδι κυμοδοκίας (Cymodocea).»
Μέσα σε δύο χρόνια, στις αρχές της δεκαετίας του 2000, «περισσότερο από το 99% του θαλάσσιου λιβαδιού εξαφανίστηκε, αντικαταστάθηκε από μια αμμώδη έκταση». Αφού αποκλείστηκε η υπερπληθυσμιακή πίεση και η περιστασιακή ρύπανση, οι ερευνητές απέδωσαν το φαινόμενο σε «μια βαθιά τροποποίηση του ιζήματος, κυρίως λόγω των αποθέσεων άμμου για τον εμπλουτισμό παραλιών».
Από τη στιγμή που σταμάτησαν αυτές οι πιέσεις (απαγορεύσεις στη λιμνοθάλασσα, μεταφορά σκαφών στο λιμάνι), τμήματα θαλάσσιου λιβαδιού έχουν ξαναεμφανιστεί. Οι μεταφυτεύσεις είχαν επιτυχία, «αλλά η πρόοδος είναι αργή: περίπου 5% της αρχικής έκτασης.» Μια συμπληρωματική κατεύθυνση: η επανεισαγωγή ολοθουρίων, των «μηχανικών του ιζήματος», ώστε να εμπλουτιστεί το υπόστρωμα και να επιταχυνθεί η ανάκαμψη. «Είναι σαν να ξαναβάζεις γαιοσκώληκες σε ένα δάσος: εμπλουτίζουμε φυσικά το έδαφος για να βοηθήσουμε το θαλάσσιο λιβάδι», εξηγούν.
Ο Olivier Brunel από το Ωκεανογραφικό Ινστιτούτο του Μονακό κάνει έναν παραλληλισμό με τη μεγάλη πίννα (Pinna nobilis), το γιγάντιο δίθυρο ενδημικό της Μεσογείου, που άλλοτε αφθονούσε: «Από το 1992 που τέθηκε υπό προστασία, το είδος είχε αρχίσει να ανακάμπτει… μέχρι την εμφάνιση, το 2016, ενός παρασίτου που αποδεκάτισε σχεδόν το 100% των πληθυσμών στην ανοιχτή θάλασσα.» Ωστόσο, καταφύγια παραμένουν σε λιμνοθαλάσσια περιβάλλοντα, και νέοι δρόμοι ανοίγονται: γενετική ανθεκτικότητας, εκτροφή και επαναφύτευση ανθεκτικών ατόμων. «Το πρώτο δημοσιευμένο γονιδίωμα της μεγάλης πίννας προέρχεται από ένα άτομο του Brusc», επισημαίνει. Απόδειξη ότι η τοπική γνώση μπορεί να τροφοδοτήσει μεσογειακές λύσεις.
Ένα ακόμη ουσιαστικό, αλλά λιγότερο ορατό έργο που πρέπει να αναληφθεί είναι η καταπολέμηση της ρύπανσης. «Η “συνταγή” είναι σαφής», εξηγεί ο Pierre Boissery, θαλάσσιος ειδικός της Υπηρεσίας Υδάτων Ροδανού–Μεσογείου–Κορσικής. «Για να λειτουργήσει ένα περιβάλλον, χρειάζεται ποιοτικό νερό. Στη Μεσόγειο, αυτό προϋποθέτει αποτελεσματικούς σταθμούς επεξεργασίας λυμάτων, υπερδιαστασιολογημένους σε σχέση με τις απορρίψεις των τοπικών πληθυσμών, καθώς πρέπει να είναι ικανοί να απορροφούν τις τουριστικές ροές.»
Μια αλυσίδα δράσεων για ένα σπίτι που πρέπει να ανακατασκευαστεί
Για να συνοψίσει απλά ό,τι συμβαίνει στο Brusc, ο Vincent Bellingard επιλέγει την εικόνα ενός εργοταξίου όπου ο καθένας κρατάει ένα τούβλο: η επιστήμη, η διαχείριση, οι χρηματοδότες, το κράτος, οι πολίτες. «Όπως και σε ένα σπίτι, χρειάζεται εργοδηγός και ειδικευμένα χέρια. Στη λιμνοθάλασσα, χωρίς ενδιαιτήματα, τα ψάρια φεύγουν.»
Η Γαλλία, πρωταθλήτρια σε επίπεδα διοίκησης και φορείς υλοποίησης, καλείται να ξαναχτίσει αυτό το οικοσύστημα μέσα από τη συνεργασία πολλών συντελεστών.
Στο Γαλλικό Γραφείο Βιοποικιλότητας, η Élodie Damier τοποθετεί το νομικό πλαίσιο αυτής της θαλάσσιας περιοχής που φέρει την ετικέτα Natura 2000. «Το δίκτυο Natura 2000 αποτελείται από ένα σύνολο φυσικών περιοχών, χερσαίων και θαλάσσιων, με στόχο να εξασφαλιστεί η μακροπρόθεσμη επιβίωση ειδών και οικοτόπων που απειλούνται ιδιαίτερα, με υψηλή σημασία διατήρησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Στόχος εδώ είναι η προστασία του θαλάσσιου λιβαδιού ποσειδωνίας (περίπου 75% της περιοχής), του υφάλου-φράγματος, των κοραλλιγενών ζωνών… καθώς και ζώων όπως το κοινό δελφίνι.»
Οι δράσεις επικεντρώνονται στη γνώση, την ευαισθητοποίηση και την επίσκεψη με αυστηρούς κανόνες:
«Η ναυσιπλοΐα, η αγκυροβόληση, η κολύμβηση και η κατάδυση απαγορεύονται στη λιμνοθάλασσα· στα ανοικτά, δημιουργούμε ζώνες αγκυροβόλησης και ελαφριές υποδομές ώστε να αποφευχθεί η αγκυροβόληση πάνω στα λιβάδια ποσειδωνίας.»
Ανάμεσα στα νεότερα εργαλεία για το ευρύ κοινό είναι και το Nav&Co, μια εφαρμογή για κινητά που εμφανίζει τους κανονισμούς και τα περιβαλλοντικά σημεία ενδιαφέροντος:
«Είναι σοβαρό εργαλείο, γιατί τροφοδοτείται από τους ίδιους τους διαχειριστές των διαφόρων περιοχών Natura.»
Ένας ακόμη εμπλεκόμενος φορέας, το Παράκτιο Κτηματολόγιο (Conservatoire du Littoral), έχει κάνει το Brusc πρότυπο-πιλότο. Ο Fabrice Bernard, διευθυντής διεθνούς συνεργασίας, μας θυμίζει:
«Αν οι γαλλικές ακτές διατηρούν πράσινα παράθυρα, αυτό οφείλεται στις εκτάσεις που έχουν αποκτηθεί και προστατευτεί από το 1975, “για όλους και για πάντα”. Εδώ, το παράδειγμα είναι αξιοσημείωτο: ο δήμος, το Ινστιτούτο Paul-Ricard, το Κτηματολόγιο και η Υπηρεσία Υδάτων κατάφεραν να σχεδιάσουν και να χρηματοδοτήσουν πιλοτικές δράσεις.»
Ο χώρος έχει μάλιστα λάβει ετικέτα του ΟΗΕ ως ειδικά προστατευόμενη περιοχή μεσογειακού ενδιαφέροντος.
Ρύθμιση χωρίς αντίθεση
Στην καθημερινή πράξη, αυτό μεταφράζεται σε ενεργή συν-διαχείριση του νησιού Grand Rouveau και του θαλάσσιου δημόσιου χώρου του.
«Δύο οικο-φύλακες σταθμεύουν εκεί το καλοκαίρι για να προωθούν τις ορθές πρακτικές — όχι αγκυροβόληση πάνω στα λιβάδια ποσειδωνίας, όχι φωτιές, όχι κατασκήνωση, σεβασμός στα μονοπάτια.»
Καμιά φορά, είναι επίσης αναγκαίο να αντιμετωπιστούν τα χωροκατακτητικά είδη. Η Caroline Illien, διευθύντρια διαχείρισης κληρονομιάς στο Παράκτιο Κτηματολόγιο, θυμάται τις μάχες που δόθηκαν ενάντια στον μαύρο αρουραίο και την εκρίζωση του φυτού νύχι της μάγισσας, ώστε να ευνοηθεί η επιστροφή των τοπικών ειδών.
Για την τήρηση των νόμων και κανονισμών, η ναυτική νομαρχία υιοθετεί μια γραμμή προστασίας «σταθερή και εφαρμόσιμη». Για τον André Grosset, «το Natura 2000 υπερασπίζεται τη βιώσιμη ανάπτυξη των δραστηριοτήτων: δεν αποκλείουμε, θέτουμε πλαίσιο. Μετά τις απαγορεύσεις αγκυροβόλησης για σκάφη άνω των 24 μέτρων πάνω σε ποσειδωνία, τώρα συνεργαζόμαστε με τις τοπικές αρχές και τους χρήστες για να ρυθμίσουμε τη μικρή ναυσιπλοΐα — σημαδούρες, ειδικές ζώνες, αξιόπιστες εναλλακτικές.»
Άλλα έργα περιλαμβάνουν τη ρύθμιση της παρατήρησης θαλάσσιων θηλαστικών («απαγορεύεται η κολύμβηση μαζί τους»), τον έλεγχο της ηχορύπανσης από σκάφη και, πιθανόν στο μέλλον, τον περιορισμό του φωτισμού κατά την αγκυροβόληση τη νύχτα.
«Οι αποφάσεις μας πρέπει να στηρίζονται επιστημονικά και να γίνονται κοινωνικά αποδεκτές», καταλήγει ο αναπληρωτής επικεφαλής της Διεύθυνσης «Προστασία και Βιώσιμη Διαχείριση του Θαλάσσιου Χώρου» στη ναυτική νομαρχία της Μεσογείου.
Απομένει να διατηρηθούν οι προσπάθειες στον χρόνο: να επιταχυνθεί η ανάκαμψη των θαλάσσιων λιβαδιών (υπόστρωμα, ολοθούρια, στοχευμένες μεταφυτεύσεις), να οργανωθεί η επισκεψιμότητα, να εξοπλιστούν συμβατές ζώνες αγκυροβόλησης, να διατηρηθούν οι απαγορεύσεις στη λιμνοθάλασσα και να συνεχιστεί αδιάκοπα η ενημέρωση.«Έχουμε κλείσει τις στρόφιγγες του στρες· εναπόκειται σε εμάς να διατηρήσουμε τη δυναμική της ανθεκτικότητας», συνοψίζει ο Sylvain Couvray. Και ο επιστήμονας γεφυρώνει λογική και συναίσθημα: «Το να πείθουμε τους ανθρώπους να δράσουν κάνει το περιβάλλον υπόθεση της καρδιάς.»
Η συμμετοχική επιστήμη φέρνει επίσης σήματα ελπίδας: πέρσι, ένας νεαρός ιππόκαμπος παρατηρήθηκε στο Brusc. Οι «ξαδέλφοι» του, οι συγνάθοι, έχουν ξαναεμφανιστεί· δεν υπάρχει λόγος ο ιππόκαμπος να μην επιστρέψει.
Φωτογραφία One: Sergiu-Jacob- Pexels