Το ρεμπέτικο τραγούδι αποτελεί το σημαντικότερο αστικό λαϊκό είδος της νεότερης Ελλάδας. Οι ρίζες του βρίσκονται στις μουσικές παραδόσεις της Ανατολής, κυρίως στη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη, όπου στα τέλη του 19ου αιώνα άνθισαν τα καφέ αμάν και το σμυρναίικο ύφος με όργανα όπως το σαντούρι, το βιολί, το κανονάκι και το ούτι. Εκεί διαμορφώθηκε μια πολυπολιτισμική μουσική παράδοση που συνδύαζε το ελληνικό δημοτικό τραγούδι, τους αμανέδες και τις οθωμανικές μελωδίες. Με τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και την έλευση των προσφύγων στην Ελλάδα, αυτό το μουσικό ιδίωμα μεταφέρθηκε και συναντήθηκε με τον κόσμο του Πειραιά, όπου ήδη υπήρχαν μπουζούκια και μπαγλαμάδες. Στον Πειραιά το ρεμπέτικο πήρε την τελική του μορφή και εξελίχθηκε σε ξεχωριστό μουσικό είδος.
Η φωνή των περιθωριακών
Στον Μεσοπόλεμο το ρεμπέτικο διαμορφώθηκε ως φωνή του περιθωρίου: των φτωχών, των φυλακισμένων και γενικότερα των ανθρώπων που πάλευαν με την καθημερινότητα. Τα τραγούδια του μιλούσαν για τον έρωτα, τη φτώχεια, τη φυλακή,και τα ναρκωτικά. Εκείνη την εποχή ξεχώρισε ο Μάρκος Βαμβακάρης από το νησί της Σύρου, γνωστός και ως «πατριάρχης του ρεμπέτικου» που με το μπουζούκι του και τους στίχους του σημάδεψε το πειραιώτικο ύφος.
Κατά την Κατοχή, το ρεμπέτικο έγινε τραγούδι παρηγοριάς και αντίστασης, ενώ από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 και τις επόμενες δεκαετίες απέκτησε πιο εκλεπτυσμένη μορφή. Συνθέτες όπως ο Βασίλης Τσιτσάνης, ο Γιάννης Παπαϊωάννου και ο Μανώλης Χιώτης ανέδειξαν το είδος και το έφεραν πιο κοντά στο ευρύ κοινό, συνδέοντάς το με το λαϊκό τραγούδι. Τη δεκαετία του 1960 έκαναν την εμφάνισή τους τα νέα λαϊκά και ελαφρολαϊκά ακούσματα με αποτέλεσμα το ενδιαφέρον για το ρεμπέτικο να αρχίσει να φθίνει. Δέκα χρόνια αργότερα αναβίωσε μέσα από ερευνητές, ηχογραφήσεις παλιών δίσκων και νέες ερμηνείες.
Σήμερα το ρεμπέτικο αναγνωρίζεται ως θεμελιώδες κομμάτι της ελληνικής μουσικής κληρονομιάς και έχει καταγραφεί από την UNESCO ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά της ανθρωπότητας. Από τους τεκέδες και τα λιμάνια μέχρι τις μεγάλες σκηνές, διατήρησε την αυθεντικότητά του και παραμένει σύμβολο της λαϊκής ψυχής και της αστικής παράδοσης του 20ού αιώνα.
Μια ζωντανή κληρονομιά στη Σύρο
Στη Σύρο, τη γενέτειρα του Βαμβακάρη, το σχολείο «ΕΝ ΧΟΡΔΑΙΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΟΙΣ (Η Μεγάλη του Μάρκου Σχολή)», που ιδρύθηκε το 2016 υπό την αιγίδα του Σταύρου Ξαρχάκου, διδάσκει ακόμα το ρεμπέτικο. Σε ένα κτίριο του 1830, ο Άριστος Βαμβακούσης εκπαιδεύει μαθητές όλων των ηλικιών σε αυτή την απαιτητική τέχνη.
Αλλά ο ενθουσιασμός φθίνει. «Από την εποχή του κορονοϊού και μετά έχει αρχίσει να μειώνεται το ενδιαφέρον για το ρεμπέτικο στο νησί μας, τη Σύρο, που θεωρείται η “μητέρα” του ρεμπέτικου τραγουδιού. Οι μαθητές μας μαθαίνουν να παίζουν, εντρυφούν σε αυτό το δύσκολο είδος μουσικής αλλά δεν έχουν βήμα, δεν υπάρχουν χώροι να τους φιλοξενήσουν. Ανάλογη είναι η κατάσταση σε όλη την Ελλάδα, με φωτεινή εξαίρεση το νησί της Σκοπέλου όπου οι ντόπιοι κρατούν ακόμη ζωντανή την παράδοση», λέει.
Η νεολαία σε αναζήτηση νοήματος
Ο Νίκος, 18 ετών, μαθαίνει μπουζούκι από την ηλικία των 8 ετών. Μεγαλωμένος με πατέρα Συριανό και μητέρα από την Κρήτη, έχει ήδη παίξει στο Μέγαρο Μουσικής της Αθήνας και στο Θέατρο Απόλλων της Σύρου. Γι' αυτόν, η μουσική έχει γίνει η δεύτερη φύση του. «Όταν νιώθω κάτι, παίζω. Αν αισθάνομαι θυμωμένος, θα παίξω θυμωμένα, αν αισθάνομαι ήρεμος, θα παίξω ήρεμα και πάει λέγοντας. Η ψυχή μου μιλά μέσω του μπουζουκιού».
Πρόκειται για έναν από τους ελάχιστους εναπομείναντες νέους που τρέφουν βαθιά αγάπη για το ρεμπέτικο τραγούδι. Όπως λέει, υπάρχει προβολή του ρεμπέτικου τραγουδιού αλλά προς την λάθος κατεύθυνση. «Βλέπουμε κοκτέιλ – μπαρ στο νησί που έχουν ζωγραφίσει στους τοίχους τους τον Μάρκο Βαμβακάρη αλλά η μουσική που παίζουν και το ύφος των μαγαζιών δεν έχει καμία απολύτως σχέση με το ρεμπέτικο τραγούδι. Δεν προβάλλεται η ρεμπέτικη μουσική και η φιλοσοφία της, το πώς ζούσαν τότε άνθρωποι, πώς ερωτεύονταν, πώς εξέφραζαν τα συναισθήματά τους, πώς τα επεξεργάζονταν».
Κατά τον Αρίστο Βαμβακούση η ευρεία χρήση των κινητών τηλεφώνων και η καθημερινή ενασχόληση με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, έχει συντελέσει κατά πολύ στην άμβλυνση του ενδιαφέροντος για το ρεμπέτικο τραγούδι και τη λαϊκή μουσική εν γένει. «Βάζω στα παιδιά να ακούσουν ένα τραγούδι τριών, το πολύ τεσσάρων λεπτών, και δεν έχουν την υπομονή να κάτσουν να το ακούσουν ολόκληρο. Βαριούνται και αποσπάται η προσοχή τους. Έχουν συνηθίσει τα βίντεο στο τικ τοκ που διαρκούν κάποια δευτερόλεπτα. Οι γενιές αλλάζουν πλέον με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Ενώ παλιότερα χρειάζονταν τουλάχιστον δέκα χρόνια για να φανεί η διαφορά, τώρα σε δύο μόλις χρόνια βλέπω τη μικρότερη γενιά να έχει φτάσει την προηγούμενη. Έχω αρχίσει να φοβάμαι μήπως το ρεμπέτικο καταντήσει μουσειακό είδος».
* Τα καφέ αμάν είναι οι χώροι όπου αναπτύχθηκε αυτή η μουσική. Το όνομά τους προέρχεται από τη λέξη «αμάν», μια εκφραστική κραυγή που συναντάται συχνά στα ανατολικά τραγούδια για να εκφράσει τον πόνο, την επιθυμία ή την ικεσία.
** οι αμανέδες είναι ένα από τα μουσικά είδη που ερμηνεύονται σε αυτά τα καφέ και ενσωματώνονται στο ελληνικό λαϊκό ρεπερτόριο
Φωτογραφία της ημέρας: Οι μαθητές του Άριστου Βαμβακούση παίζουν μπροστά από το νεοκλασικό δημαρχείο της Ερμούπολης, της πρωτεύουσας της Σύρου © En Cordes & Instruments