Στην Τυνησία, τα πηγάδια της ερήμου είναι ουσιαστικά για το πότισμα των νομαδικών καραβανιών και του ζωικού κεφαλαίου. Η σταδιακή τους εγκατάλειψη έχει ωθήσει μια συλλογικότητα αρχιτεκτόνων να σχηματίσει μια ένωση για την διάσωση αυτών των παραδοσιακών και πολιτιστικών εργαλείων άρδευσης. Μέσα από την φωτογραφική αφήγηση των πηγαδιών του νότου της Τυνησίας, σχεδιάζεται μια ολόκληρη χαρτογράφηση των οικολογικών προκλήσεων γύρω από το νερό.
Ένα πηγάδι ασβεστωμένο, με έναν απλό σχεδιασμό που έχει μόνο έναν κουβά και μια τροχαλία, στη μέση των αμμόλοφων. Στην φωτογραφική έκθεση "Land of wells", που παρουσιάζεται στον χώρο 32bis στο κέντρο της Τύνιδας, οι διάφορες φωτογραφίες που έχει τραβήξει ο φωτογράφος M'hammed Kilito, επιτρέπουν να κατανοηθεί η σημασία αυτών των εργαλείων άρδευσης μέσα σε σχεδόν έναν αιώνα. Και αποτελούν μαρτυρίες της νομαδικής κατοίκησης στην περιοχή.
“Το πρόγραμμά μας γύρω από τα πηγάδια άρχισε όταν ενδιαφερθήκαμε για τις νομαδικές αποτυπώσεις που εξακολουθούσαν να υπάρχουν στην έρημο. Από την αποικιοκρατία το 1881, αυτές οι πληθυσμιακές ομάδες έχουν σταδιακά εγκατασταθεί, μερικές φορές παρά τη θέλησή τους. Αλλά σήμερα, δεν έχει απομείνει παρά μόνο μία νομαδική φυλή ανάμεσα στην Τυνησία και την Αλγερία, οι Rebya” εξηγεί η Vanessa Lacaille, μία από τις αρχιτέκτονες.
Καθώς ταξιδεύουν μέσω του Μεγάλου Εργκ Ανατολικά, του Chott djerid και των Jebel Dahar, το ορεινό και παραμεθόριο έδαφος με την Αλγερία στο νότο της Τυνησίας, οι αρχιτέκτονες ανακαλύπτουν ότι οι περισσότερες από αυτές τις αποτυπώσεις στηρίζονται στα πηγάδια, παλιά ή σύγχρονα, που είναι διασκορπισμένα κατά εκατοντάδες στην αχανή έρημο. “Ορισμένα είναι μόλις διακριτά μέσα από έναν μικρό τοίχο από τούβλα με την οριζόντια ράβδο που κρατά την τροχαλία με την κλωστή και τον κουβά. Άλλα είναι είδους δεξαμενές, οι “Fesquiels. Βλέπουμε επίσης ότι ορισμένα ήταν συνδεδεμένα με ποτίστρες με στέγαστρα κάτω από τα οποία μπαίνουν τα ζώα, οπότε είναι πραγματικά ουσιώδη στοιχεία της ζωής στην έρημο”, εξηγεί ένας άλλος αρχιτέκτονας, ο Hamad Kriouane.
Μάρτυρες των αλλαγών στην έρημο
Άλλα έχουν εντελώς θαφτεί ή έχουν αφεθεί στην εγκατάλειψη. Τα πιο αρχαία πηγάδια, ήταν σκαμμένα άμεσα κοντά σε ένα oued. Σε βάθος μερικών μέτρων είναι ξηρά για μεγάλο μέρος του χρόνου και τροφοδοτούνται μόνο από τη βροχή. Τα πιο “μόνιμα” είναι αυτά που σκάβονται για να φτάσουν στον υδροφόρο ορίζοντα, σε βάθος άνω των 250 μέτρων. Ορισμένα πηγάδια είναι σκεπασμένα από μια κατασκευή σε σχήμα θόλου που μπορεί να χρησιμεύσει ως χώρος αποθήκευσης και της οποίας η δομή αποτελεί ένα φράγμα κατά του κινδύνου θαψίματος.
Τροφοδοτούμενα από ένα εξελιγμένο σύστημα γεώτρησης, τα πιο σύγχρονα μαρτυρούν την ανθρώπινη δραστηριότητα που εξακολουθεί να υφίσταται σε αυτές τις εχθρικές περιοχές. Για εργασίες, κυρίως αδιάκοπες γεωτρήσεις στον υδροφόρο ορίζοντα για την κατασκευή νέων πόλεων, ή ακόμα και φοινικοκαλλιέργειες που προορίζονται για την καλλιέργεια και εξαγωγή χουρμάδων, μία από τις κύριες οικονομικές πόρους της χώρας.
Ορισμένα πηγάδια έχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Όπως αυτό του El Faouar, ένα από τα λίγα που αντλούν από τον ενδιάμεσο υδροφόρο ορίζοντα, σε χιλιάδες μέτρα κάτω από τη γη. Το νερό που αντλείται είναι πολύ ζεστό, θειώδες και αλμυρό ; πρέπει επομένως να περάσει από έναν ψύκτη.
“Κοντά σε αυτήν την κατασκευή, ένα βαν κάμπινγκ είναι σταθμευμένο κοντά στον μόνο φοίνικα που έχει επιβιώσει από την εξαφάνιση μιας όασης. Αυστριακοί κατασκηνωτές έχουν εγκαταστήσει τα στρατόπεδά τους εδώ, αναζητώντας ροδόχορτα” μπορεί να διαβαστεί στο "Land of wells", το ομότιτλο βιβλίο της έκθεσης. Αναδιηγείται την πορεία που έχουν αναλάβει αυτοί οι αρχιτέκτονες για να χαρτογραφήσουν και να προσπαθήσουν να αποκαταστήσουν και να διασώσουν ορισμένα πηγάδια.
“Γι' αυτόν τον λόγο αποφασίσαμε να οργανώσουμε την έκθεση. Η ιδέα ήταν να καταγράψουμε την ύπαρξη αυτών των πηγαδιών, αλλά και να μαρτυρήσουμε την επίδραση της κλιματικής αλλαγής και της αστικής δραστηριότητας στην έρημο” εξηγεί ο Mounir Ayoub.
Η μνήμη της ερήμου
Πέρα από τα προβλήματα της ερημοποίησης, οι τεχνητές πόλεις που είναι υπό κατασκευή και βασίζονται σε μονοκαλλιέργειες και εντατική γεωργία απειλούν επίσης τους λιγοστούς υδάτινους πόρους της περιοχής με τα συστήματα εξαγωγής που τροφοδοτούνται από την ενέργεια φωτοβολταϊκών πάνελ. “Αυτό το σύστημα συχνά αντλεί υπερβολικά πολύ νερό ταυτόχρονα. Έτσι, μόλις ποτιστούν οι φοίνικες, το υπόλοιπο νερού απορρίπτεται και σταματά ή εξατμίζεται” εξηγεί ο Mounir Ayoub.
“Αυτές είναι πολύ προβληματικές καταστάσεις, γιατί από τη μία έχουμε όασεις που μαραίνονται λόγω των πηγαδιών τους που έχουν στερέψει, αλλά από την άλλη πλευρά, βρίσκουμε αυτές τις νέες εκμεταλλεύσεις και τεχνητές φοινικοκαλλιέργειες που εξαντλούν τους πόρους” προσθέτει. Γι' αυτόν τον λόγο είναι σημαντικό να διατηρηθούν και να επισκευαστούν τα υπάρχοντα πηγάδια αντί να κατασκευαστούν νέα, σύμφωνα με αυτόν.
“Μένουμε παρατηρητές όλων αυτών των αλλαγών. Ο ρόλος μας δεν είναι να κρίνουμε, αλλά ίσως να ενθαρρύνουμε ώστε όλα αυτά να ρυθμιστούν καλύτερα. Δείχνοντας ακριβώς τη σημασία ενός ζωντανού, μινιμαλιστικού και ήδη υπάρχοντος” καταλήγει ο αρχιτέκτονας. Μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής του πηγαδιού του Bir Ettin, η ζωή έχει επανέλθει από μόνη της, τα πουλιά, οι καμήλες, οι κάτοικοι, έχουν όλοι επιστρέψει φυσικά σε αυτό το σημείο νερού.
Μια χώρα με πηγάδια προς αποκατάσταση και επισκευή
Ο Fadhil Midéni, τουριστικός πράκτορας στο νότο, αφηγείται :“Οι παππούδες μας ήταν νομάδες της ερήμου. Οι γονείς μας κέρδισαν τη ζωή τους μέσω της συγκομιδής χουρμάδων ή δουλεύοντας στο πετρέλαιο και τον φωσφόρο. Εμείς, εργαζόμαστε στον τουρισμό, αλλά καθένας από εμάς ξέρει πώς να πλοηγηθεί στην έρημο. Όταν φύγουμε, αυτή η γνώση κινδυνεύει να σβήσει μαζί μας.”
Το όνομα που δίνεται σε αυτήν την περιοχή ζωής στην έρημο είναι άλλωστε “Bled el Abar”, που σημαίνει η χώρα των πηγαδιών. Είναι πράγματι η τυπολογία αυτών των πηγαδιών που χαράσσει τους δρόμους στην έρημο και τα σημεία αναφοράς. Περίπου εκατό έχουν καταγραφεί από την συλλογικότητα των αρχιτεκτόνων, διότι αν και όλα διαχειρίζονται επίσημα από το υπουργείο γεωργίας της Τυνησίας, παραμένει δύσκολο να έχουμε ακριβή δεδομένα για τον αριθμό τους και ποια λειτουργούν ακόμα. Η συντήρηση και η φροντίδα τους συχνά αφήνουν να επιθυμούν όπως μαρτυρούν οι φωτογραφίες.
Γι' αυτόν τον λόγο, η εργασία που διεξάγεται από τους αρχιτέκτονες για να επαναφέρουν σε λειτουργία ένα από αυτά τα σημεία νερού. “Συζητήσαμε εκτενώς με τους τελευταίους αγρότες και νομαδικούς βοσκούς της περιοχής για να μάθουμε ποιο πηγάδι να επισκευάσουμε. Και για να μπορούν να εγγυηθούν επίσης τη συντήρησή του με χαμηλό κόστος” εξηγεί ο Mounir Ayoub, ένας από τους αρχιτέκτονες. Σε λίγες μέρες, με εργάτες, καθάρισαν την άμμο από το επιλεγμένο πηγάδι και ξαναέφτιαξαν τον τοίχο του από τούβλα, στο Bir Ettin, κοντά σε πολλές όασεις, ένα μαυσωλείο και μερικά χωριά.
“Αυτό το πηγάδι ήταν θαμμένο για κάποιο χρονικό διάστημα, οπότε οι βοσκοί και οι οικογένειες των γειτονικών χωριών έπρεπε να διανύσουν διπλάσιο δρόμο από τον συνηθισμένο για να βρουν ένα σημείο νερού” εξηγεί ο Mounir. Οι εργάτες κατασκεύασαν επίσης κοντά στο πηγάδι ένα φράγμα από φύλλα φοινίκων, μια φυσική ασπίδα για να αντισταθμίσουν την επίδραση των καταιγίδων άμμου ή της προόδου της ερήμου.
Αυτό το πρόβλημα του θαψίματος των πηγαδιών επηρεάζει επίσης τα οικοσυστήματα. Ορισμένες άγριες καμήλες περιπλανώνται και πλησιάζουν τα χωριά, λόγω της αδυναμίας τους να βρουν ένα σημείο νερού. Μετά από πέντε ημέρες εργασίας, αυτό το πηγάδι που χρονολογείται από τη δεκαετία του 1990 έχει ξαναγίνει λειτουργικό, με νερό που βρέθηκε σε βάθος περίπου 18 μέτρων. “Γι' αυτόν τον λόγο κάναμε την έκθεση. Ελπίζουμε έτσι να προσελκύσουμε χρηματοδοτήσεις για να μπορέσουμε να επισκευάσουμε άλλες εγκαταστάσεις” καταλήγει ο Mounir.
Κεντρική Φωτογραφία: Πολλά πηγάδια έχουν αφεθεί στην εγκατάλειψη © M'hammed Kilito