Την ώρα που ανοίγει το κονκλάβιο για να επιλέξει τον διάδοχό του, η μνήμη του πάπα Φραγκίσκου και η δέσμευσή του προς τους αποκλεισμένους παραμένει ζωντανή. Το πρώτο του ταξίδι, στη Λαμπεντούζα το 2013, προανήγγειλε μια σαφή προτεραιότητα: να μεταφέρει τη φωνή των ξεχασμένων, να καταγγείλει την αδιαφορία απέναντι στα μεταναστευτικά δράματα και να ενσαρκώσει μια Εκκλησία κοντά στις πιο σκληρές ανθρώπινες πραγματικότητες. Μια επιλογή που παρέμεινε αμετάβλητη μέχρι τον θάνατό του.
Στις 8 Ιουλίου 2013, μόλις τέσσερις μήνες μετά την εκλογή του, ο Φραγκίσκος επισκέπτεται τη Λαμπεντούζα για την πρώτη του έξοδο εκτός της επισκοπής της Ρώμης. Αυτή η επιλογή, μακριά από το να είναι τυχαία, εκπλήσσει και αφήνει εντυπώσεις. Διότι αυτό το μικρό ιταλικό νησί, λίγο περισσότερο από 100 χλμ από τις τυνησιακές ακτές, είναι εδώ και χρόνια ένα κύριο σημείο άφιξης για τους μετανάστες που προέρχονται από την Αφρική, συχνά με κίνδυνο της ζωής τους.
Συνεντευξιαζόμενος λίγες μέρες πριν από αυτή την επίσκεψη, ο ιερέας του νησιού, ακόμη άπιστος, δήλωνε στα μέσα ενημέρωσης ότι η Λαμπεντούζα θα γινόταν, για μια ημέρα, «η καρδιά του κόσμου». Μακριά από τους θριαμβευτικούς ταξιδιωτικούς προορισμούς των προκατόχων του, ο πάπας ήθελε μια απλή, σχεδόν εμπιστευτική προσέγγιση. Το Βατικανό μιλούσε για μια «λιτή και διακριτική» επίσκεψη, που προκλήθηκε από τον πόνο που προκάλεσε μια πρόσφατη ναυάγιο μεταναστών στη Μεσόγειο.
Μια ομιλία που σοκάρει
Αλλά ο αντίκτυπος αυτής της μετακίνησης ήταν οτιδήποτε άλλο παρά διακριτικός. Στο γήπεδο του νησιού, ο Φραγκίσκος εκφωνεί μια ομιλία σπάνιας έντασης. Εκεί καταγγέλλει «την παγκοσμιοποίηση της αδιαφορίας» και επισημαίνει μια συλλογική ευθύνη στην τραγωδία των θανάτων στη θάλασσα. Οι μετανάστες, καταγγέλλει, «προσπαθούσαν να βγουν από δύσκολες καταστάσεις για να βρουν λίγη ηρεμία και ειρήνη· βρήκαν τον θάνατο».
Αυτή η ομιλία αντηχεί ως μια ρήξη με μια ορισμένη διπλωματική συγκράτηση, πιο συνηθισμένη στις συνήθειες του Βατικανού. Είναι ο τόνος ενός δεσπότη που είναι δεσμευμένος, εξοργισμένος, που επιλέγει να μην αποστρέψει το βλέμμα.
Αυτή η πρώτη μετακίνηση προανήγγειλε τι θα ήταν όλη η πορεία του πάπα Φραγκίσκου: μια συνεχής προσοχή προς τις «περιφέρειες», σύμφωνα με τα δικά του λόγια. Ακόμη και πριν από την εκλογή του, ο καρδινάλιος Μπεργκόλιο είχε προτρέψει την Εκκλησία να «βγει από τον εαυτό της» και να πάει προς «τις υπαρξιακές περιφέρειες», εκεί όπου εκφράζονται ο πόνος, η αδικία, η μοναξιά.
Εφάρμοσε αυτή τη φιλοσοφία στην πράξη, ταξιδεύοντας σε περιοχές που σπάνια επισκέφθηκαν οι προκάτοχοί του: Μαδαγασκάρη, Ανατολικό Τιμόρ, Δημοκρατία του Κονγκό, Κούβα, Μπαγκλαντές… Τόσοι πολλοί προορισμοί μακριά από τα κέντρα εξουσίας, επιλεγμένοι για να ενσαρκώσουν μια Εκκλησία κοντά στους λαούς.
Μια Μεσόγειος σε μόνιμη επιφυλακή
Η Μεσόγειος κατέχει μια ιδιαίτερη θέση σε αυτή την παπική θητεία. Ο Φραγκίσκος έχει επισκεφθεί πολλές χώρες της περιφέρειάς της: Ελλάδα, Κύπρος, Μάλτα, Αλβανία, Αίγυπτος, Παλαιστίνη, Τουρκία, Ισραήλ… Όχι για γεωπολιτικούς λόγους, αλλά για να υπενθυμίσει ότι αυτή η θάλασσα, λίκνο πολιτισμών, έχει γίνει ένα κοιμητήριο και ένας καθρέφτης των παγκόσμιων ρηγμάτων.
Ο Φραγκίσκος δεν έχει ποτέ χαλαρώσει την προσοχή του στα μεταναστευτικά ζητήματα. Στις εγκυκλίους και τα μηνύματά του, το είχε κάνει ένα επαναλαμβανόμενο θέμα. Κατά την 105η Παγκόσμια Ημέρα Μετανάστη και Πρόσφυγα, συνοψίζει τότε την προσέγγισή του σε τέσσερις ρήματα: υποδέχομαι, προστατεύω, προάγω, ενσωματώνω. Στο Christus Vivit, μια έκκληση προς τους νέους, φτάνει να χαρακτηρίσει τους μετανάστες ως «παράδειγμα της εποχής μας».
Ο πάπας δεν δίστασε να απευθυνθεί στους πολιτικούς ηγέτες. Τον Φεβρουάριο του 2025, λίγους μήνες πριν από τον θάνατό του, μια επιστολή προς τους Αμερικανούς επισκόπους καταγγέλλει ένα πρόγραμμα μαζικών απελάσεων. Σε αυτήν έγραφε ότι «η σωστά διαμορφωμένη συνείδηση δεν μπορεί παρά να εκφράσει τη διαφωνία της απέναντι σε οποιοδήποτε μέτρο που ταυτίζει σιωπηλά ή ρητά την παράνομη κατάσταση ορισμένων μεταναστών με την εγκληματικότητα».
Με αυτόν τον τύπο θέσεων, έχει προκαλέσει την εχθρότητα ορισμένων πολιτικών υπευθύνων, αλλά διατήρησε μια σταθερή γραμμή: αυτή του Ευαγγελίου που βιώνεται χωρίς συμβιβασμούς.
Μια προσωπική μνήμη της εξορίας
Αυτή η μάχη δεν ήταν αφηρημένη για τον Φραγκίσκο. Ο ίδιος, απόγονος Ιταλών που μετανάστευσαν στην Αργεντινή στις αρχές του 20ού αιώνα, κουβαλούσε μέσα του τη μνήμη της οικογένειας της εξορίας και της ελπίδας για μια καλύτερη ζωή. Του άρεσε επίσης να θυμίζει ότι η Αγία Οικογένεια έπρεπε να φύγει στην Αίγυπτο για να ξεφύγει από τη βία του βασιλιά Ηρώδη: μια φυγή που την καθιστά, όπως έλεγε, «μια οικογένεια μεταναστών».
Αυτή η βαθιά σύνδεση με τους μετανάστες διαπέρασε όλη την παπική του θητεία, μέχρι τις τελευταίες του ημέρες. Κατά τη διάρκεια της κηδείας, ο καρδινάλιος Τζοβάνι Μπατίστα Ρε υπενθύμισε ότι το πρώτο του ταξίδι ήταν στη Λαμπεντούζα, «νησί σύμβολο της τραγωδίας της μετανάστευσης». Και στη βασιλική της Σάντα Μαρία Μαγιόρε, ανάμεσα σε εκείνους που ήρθαν να του πουν αντίο, οι πρόσφυγες ήταν παρόντες.
Κεντρική Φωτογραφία : Ο Πάπας Φραγκίσκος κατά την επίσκεψή του στη Λαμπεντούζα το 2013 © Vatican Media