Kush e njeh dhe e lexon akoma Ivo Andriç ? Shkrimtar i fuqishëm, i ardhur nga ish-Jugosllavia, fitues i çmimit Nobel për letërsi në 1961, ai eksploron kufijtë delikatë të Ballkanit dhe kërkon, përballë gjithçkaje që na ndan, të gjejë vazhdimisht atë që na lidh… Stili si arti delikat i tregimit e bën Ivo Andriç një shkrimtar të rrallë, për të cilin është koha e duhur për ta vendosur në vendin e tij të merituar.
I ardhur nga Bosnja, Ivo Andriç përpiqet të shqyrtojë botë, që ndërthuren, fe, që bashkëjetojnë dhe përballen, histori të gjata perandorish, duke filluar nga Perandoria osmane, që kanë lënë në këto vende shtresa kohe, mënyra të të bërit dhe të banuarit në botë, shumë shpesh antagoniste.
Ardhja e perandorisë franceze, napoleone, deri në Travnik, përballë perandorisë austro-hungareze, që ai e tregon në kronikën e tij të famshme Kronika e Travnikut, ndërsa ndikimi i pushtetit osman mbetet, dëshmon një art të tregimit që na zbulon arkanet e këtyre shoqërive komplekse.
Me anë të penës së Ivo Andriç, ne jemi menjëherë brenda, aty ku përfshihet jeta e secilit, aty ku rendi i kohës papritur përplaset nga të gjithë këta “ të huaj ” që lëvizin, që kanë “ projekte ” për të zbukuruar ose transformuar qytetin, për të tronditur mënyrat e jetesës tradicionale, të përsëritura, të ritualizuara.
Vepra e tij më e madhe -Ura mbi Drin- na jep një ide për këtë, si pak libra në historinë e letërsisë. Ai na bën të kuptojmë masën e goditjes që mund të ketë përfaqësuar “ moderniteti evropian ”, ose ajo që imagjinohej si e tillë, midis këtyre shoqërive që jetonin në ritmin ku rrjedh Drini, në një kohë sociale krejt tjetër. Me ardhjen e ushtrisë austro-hungareze, deri në brigjet e Drinit, një botë përmbyset :
“ Ishin çekë, polakë, kroatë, hungarezë dhe gjermanë.
Fillimisht dukej se ata kishin dështuar aty rastësisht, sipas kapriçove të erës, dhe se po vinin të jetonin këtu përkohësisht, për të ndarë më shumë ose më pak me ne mënyrën se si gjithmonë ishim jetuar në këto vende, siç në dukje autoritetet civile duhej të zgjatnin për një kohë të caktuar pushtimin e filluar nga ushtria. Megjithatë, nga muaji në muaj, numri i këtyre të huajve rritej. Ajo që i befasonte më shumë njerëzit e qytetit dhe i mbushte njëkohësisht me habi dhe dyshim, nuk ishte aq numri i tyre sa projektet e tyre të pakuptueshme dhe të pafundme, aktiviteti i tepruar dhe qëndresa që ata tregonin për të realizuar detyrat që merrnin përsipër. Këta të huaj nuk ndaleshin kurrë së punuari dhe nuk lejonin askënd të merrte asnjë pushim; ata dukeshin të vendosur të mbyllnin në rrjetin e tyre — të padukshëm, por gjithnjë e më të perceptueshëm — të ligjeve, urdhrave dhe rregullave jetën e tërë, njerëz, kafshë dhe objekte, dhe të zhvendosnin dhe transformonin gjithçka përreth tyre, si pamjen e jashtme të qytetit ashtu edhe zakonet dhe zakonin e njerëzve, nga djepi në varr. Ata e bënin gjithë këtë me qetësi dhe pa folur shumë, pa përdorur dhunë ose provokim, saqë nuk kishte çfarë të rezistohej. Kur ata përballeshin me moskuptim ose me hezitim, ata ndaleshin menjëherë, konsultoheshin diku pa u parë, ndryshonin vetëm objektivin ose mënyrën e veprimit, por arrinin megjithatë të realizonin qëllimet e tyre. Ata matnin një tokë të papunuar, shënonin pemët në pyll, inspektonin vendet e lehtësimit dhe kanalet, shqyrtonin dhëmbët e kuajve dhe lopëve, kontrollonin peshat dhe masat, informoheshin për sëmundjet nga të cilat vuante populli, numrin dhe moshën e pemëve frutore, racat e deleve ose të pulave. (Duket se ata po argëtoheshin, aq sa ajo që bënin dukej e pakuptueshme, e pabesueshme dhe pak serioze në sytë e njerëzve.) Pastaj gjithë ajo që ishte bërë me aq përkushtim dhe zell zhdukej nuk dihej ku, duke u dukur se po humbiste përherë, pa lënë asnjë gjurmë. Por disa muaj më vonë, dhe madje shpesh një vit pas, kur ishim harruar plotësisht për këtë gjë, papritur zbulonim kuptimin e gjithë kësaj aktiviteti, dukshëm të çmendur dhe tashmë të rënë në harresë: përgjegjësit e lagjeve thirreshin në pallat dhe u komunikoheshin një urdhër të ri mbi prerjen e pyjeve, luftën kundër tifusit, tregtinë e frutave dhe ëmbëlsirave, ose mbi certifikatat e detyrueshme për bagëtinë. Dhe kështu, çdo ditë një urdhër i ri. Dhe me çdo urdhër, njeriu si individ i imponohej më shumë kufizime dhe detyrime, ndërsa jeta kolektive e banorëve të qytetit dhe fshatrave zhvillohej duke u strukturuar dhe organizuar.
Por në shtëpi, te serbët si te muslimanët, asgjë nuk ndryshonte. Aty jetonin, aty punonin, aty argëtoheshin si më parë. Ata gatuanin bukën...
...në furra, përgatisnin kafen në oxhak, lagnin rrobat në kova dhe i lanin në një “larje” që gërryente dhe çante duar e grave; ata thurnin dhe qëndisnin në tambura dhe tela. Ata qëndronin besnikë ndaj zakoneve të vjetra gjatë slava, festave dhe dasmave, ndërsa përmendnin shumë rrallë, duke pëshpëritur, si diçka të pabesueshme dhe të largët, zakonet e reja të sjella nga të huajt. Me një fjalë, ata punonin dhe jetonin siç kishin bërë gjithmonë dhe siç do të bënin akoma në shumicën e shtëpive pesëmbëdhjetë ose njëzet vjet pas fillimit të pushtimit. ”
Ivo Andriç është një shkrimtar i përhershëm. Për t'u lexuar dhe rilexuar vazhdimisht për të zbuluar dhe kuptuar më mirë këtë botë, botën e tij, ku Bosnja ishte epiqendra, aty ku “Lojërat e mëdha” të perandorive u përballën. Aty ku megjithatë mbeten kalime, ura që na lidhin, përballë kaq shumë pushtetesh që përpiqen të ngrejnë mure.
Në një postfjalë të ndritshme në edicionin francez të Ura mbi Drin, Predrag Matvejevitch thekson se “Andriç ngjan si një dijetar i Lindjes që nuk shqetësohet shumë për të ndërtuar, por thjesht kërkon të transmetojë mençurinë e tij”. Ivo Andriç, ose arti i tregimit dhe rrëfimit.
Dhe për të shkuar më tej :
Ura mbi Drin, përkthyer nga serbo-kroatishtja nga Pascale Delpech, editohet nga Belfond, 1994
Kronika e Travnikut, po nga përkthyesja, Le Serpent à plumes, 2011
Oborri i mallkuar, po nga përkthyesja, Les éditions Noir sur Blanc, 2025
Foto e Parë: Statua e Ivo Andriç para muzeut që i është kushtuar atij në Beograd ©Alex333e
Thierry Fabre Themelues i Takimeve d'Averroès në Marselje. Shkrimtar, kërkues dhe kurator i ekspozitave. Ai ka mbikqyrur revistën La pensée de midi, koleksionin BLEU në Actes-Sud, dhe programimin në Mucem. Ai themeloi programin e Mesdheut në Institutin e Studimeve të Avancuara në Universitetin e Aix-Marseille. Ai është përgjegjës për përmbajtjen redaksionale.