Fethi Rekik είναι καθηγητής της Ανώτατης Εκπαίδευσης και της επιστημονικής έρευνας και διευθυντής του εργαστηρίου έρευνας του κράτους, Πολιτισμός και Μετασχηματισμοί της Κοινωνίας’ στη σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών και Γραμμάτων της Σφαξ, Τυνησία. Είναι επίσης οικολογικός ακτιβιστής στην πόλη του, τη Σφαξ, από τη δεκαετία του 2000.
Η Σφαξ, « η πρωτεύουσα του Νότου » έχει γνωρίσει, από τη δεκαετία του 1980, μια συνεχόμενη παρακμή. Δεύτερο οικονομικό κέντρο της χώρας, μετά την Τύνιδα, η Σφαξ είναι μια πόλη με επιχειρηματική κουλτούρα : ελαιουργεία, κτηνοτροφία, αλιεία, ραφή... Αλλά σήμερα βρίσκεται σε παρακμή λόγω της παγκοσμιοποίησης με τον ανταγωνισμό από χώρες της Ασίας, και τον εσωτερικό ανταγωνισμό από την Τύνιδα και τη Σούσα.
Περιφερειακή πόλη που φιλοδοξεί να γίνει « μεσογειακή μητρόπολη », οι δείκτες ανάπτυξης την κατατάσσουν πλέον στην πέμπτη, ακόμη και στην έβδομη θέση σε εθνικό επίπεδο. Αυτή η παρακμή έχει πολλαπλές αιτίες : παγκοσμιοποίηση, φυγή των οικονομικών και πολιτιστικών ελίτ προς την πρωτεύουσα ή το εξωτερικό, μετάβαση σε μια οικονομία υπηρεσιών… αλλά μία από τις καθοριστικές αιτίες είναι η επιδείνωση της ποιότητας ζωής λόγω της βιομηχανικής ρύπανσης -ιδίως χημικής- παρά τη κινητοποίηση των πολιτών από το 1980 και κυρίως μετά την επανάσταση του 2011.
Η εποχή των υπηρεσιών απαιτεί ένα καθαρό και ελκυστικό περιβάλλον διαβίωσης που η πόλη της Σφαξ, πολύ ρυπασμένη, δεν προσφέρει πια.
Μέχρι το 2011, μια μόνο ένωση, η APNES, αγωνιζόταν για το περιβαλλοντικό ζήτημα στην περιοχή της Σφαξ, και ιδιαίτερα για τη ρύπανση από τις χημικές βιομηχανίες : τη SIAPE (Βιομηχανία φωσφορικού οξέος και λιπασμάτων) και τη NPK (άζωτο, φωσφόρος και κάλιο).
Μετά την επανάσταση του 2011, με την απόκτηση της ελευθερίας της έκφρασης, πολλές πολιτικές κινήσεις αναδύθηκαν, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που αφορούν το περιβάλλον.
Ένα συλλογικό κίνημα σχηματίστηκε τότε για να κλείσει τη SIAPE. Αλλά αντιμετώπισε αντιστάσεις, κυρίως συνδικαλιστικές : 3000 θέσεις εργασίας είναι σε κίνδυνο.
Το 2019, ελήφθη κυβερνητική απόφαση για κλείσιμο, αλλά χωρίς σχέδιο απορρύπανσης και χωρίς σχέδιο αναδιάρθρωσης της περιοχής. Ένας άλλος αγώνας αρχίζει που επηρεάζει την ποιότητα ζωής των κατοίκων, αλλά και την οικονομική ελκυστικότητα της πόλης.
Οι ζημιές από τη βιομηχανική ρύπανση
Ερευνητές έχουν αποδείξει τη μεγάλη βλαβερότητα των εργοστασίων στην υγεία, με περιπτώσεις σοβαρών ασθενειών. Έχουν επισημανθεί εκτενώς η ραδιενέργεια του φωσφόρου με βουνά γύψου κατά μήκος της ακτής. Είναι όλη η περιοχή της Σφαξ Νότου που επηρεάζεται σε ακτίνα 15 έως 20 χιλιομέτρων. Είναι μια περιοχή γεμάτη φυσικούς πόρους που έχουν υποστεί ζημιές από το φωσφογύψο : φυσικά δεν μπορεί κανείς πια να ψαρεύει εκεί…
Πιο βόρεια, βρέθηκε μια λύση : δημιουργήθηκε μια γιγαντιαία κυκλική διασταύρωση 50 εκταρίων, τοποθετήθηκε χλοοτάπητας, νερό… έγινε μια μορφή πάρκου. Φαίνεται ότι δεν είναι επιβλαβές…
Οι ενώσεις προτείνουν την ιδέα ενός έργου μετατροπής που θα επέτρεπε, μόλις απορρυπανθεί η περιοχή, να δώσει νέα πνοή στην περιοχή, οδηγώντας την προς μια καθαρή οικονομία, και που θα εντασσόταν σε ένα πραγματικό σχέδιο μητροπολιτικής ανάπτυξης. Δυστυχώς, αυτό δεν είναι ο δρόμος που ακολουθείται.
Η Σφαξ στο σχέδιο περιφερειοποίησης
Το μοντέλο ανάπτυξης της Τυνησίας από την Ανεξαρτησία έχει βασιστεί σε μια μορφή προνομίου που παραχωρείται στην Τύνιδα και στην παράκτια περιοχή (Ναμπέλ, Σούσα). Υπάρχουν περιοχές της ενδοχώρας που έχουν παραμεληθεί : είναι περιοχές που ονομάζονται « ανάπηρες ».
Υπάρχουν χιλιάδες Τυνήσιοι που φεύγουν για την Ευρώπη, ιδίως από τη Σφαξ : 70 000 άτομα με υψηλές δεξιότητες έχουν φύγει τα τελευταία χρόνια προς τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ευρώπη ή τις χώρες του Κόλπου : είναι μια τεράστια απώλεια για τον τυνησιακό πληθυσμό. Από τη Σφαξ, κάθε χρόνο, φεύγουν χιλιάδες αποφοίτοι λυκείου για τη Γερμανία για να συνεχίσουν τις σπουδές τους και να εργαστούν εκεί.
Υπάρχει ένας άλλος παράγοντας που αποδυναμώνει τη Σφαξ. Για να είναι ανταγωνιστική, χρειάζεται ένα δίκτυο μεταφορών που να συνδέει την πόλη με άλλες περιοχές. Αλλά το δίκτυο αυτοκινητοδρόμων είναι αποκλειστικά συνδεδεμένο με την πρωτεύουσα. Αυτό δημιουργεί ένα αίσθημα περιθωριοποίησης για ένα μεγάλο μέρος της ενδοχώρας.
Το 2019. Υπήρξε ένα αίσθημα εξέγερσης από τις περιοχές που είχαν παραμεληθεί από την εξουσία. Στην πραγματικότητα, είναι ένα αίσθημα εξέγερσης κατά του μοντέλου ανάπτυξης, και τελικά ένα αίσθημα εξέγερσης κατά της ίδιας της δημοκρατίας.
Το παράδοξο της Σφαξ είναι ότι θεωρείται πόλη του συστήματος επειδή θα είχε τα μέσα να αναπτυχθεί. Αλλά ποτέ δεν ήταν στο σύστημα και θεωρεί τον εαυτό της εκτός συστήματος.
Είναι το δράμα του να θεωρείσαι στο σύστημα και να μην είσαι.
Η πόλη της Σφαξ αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις που σχετίζονται με τη βιομηχανική ρύπανση, την έλλειψη επενδύσεων και μια κεντρική διακυβέρνηση που δεν ευνοεί την ανάπτυξή της. Η κοινωνία των πολιτών προσπαθεί να καλύψει αυτές τις ελλείψεις αλλά φαίνεται ότι απαιτούνται διαρθρωτικές αλλαγές και άνοιγμα στο ξένο κεφάλαιο προκειμένου να μετατραπεί η περιοχή σε έναν βιώσιμο οικονομικό πόλο.