1980'lerden beri süregelen bir gerileme yaşayan "Güney'in Başkenti" Sfax, küreselleşme, ekonomik ve kültürel elitlerin başkente veya yurtdışına kaçışı, hizmet ekonomisine geçiş gibi birçok nedenden dolayı etkilenmiştir. Ancak belirleyici sebeplerden biri, 1980'lerden bu yana vatandaşların çabalarına rağmen özellikle 2011 devriminden sonra sanayi kirliliği -özellikle kimyasal kirlilik- nedeniyle yaşam kalitesinin bozulmasıdır.
Sfaxlı sosyolog ve çevreci aktivist Fethi Rekik, bu örnek olayı bilim insanı bakış açısıyla analiz ediyor ve vatandaşın katılımıyla zorlu bu mücadeleye dair şahitlikte bulunuyor. Bu diyalog, tarihçi ve NEEDE Akdeniz Araştırma, Eğitim ve Formasyon Sorumlusu Bernard Mossé ile gerçekleşiyor.
Bernard Mossé: Sfax, Tunus'un ekonomik tarihinde özel bir yere sahiptir. Söz konusu sanayi ve çevre sorununu daha iyi anlamak için bu bağlam hakkında bize bir şeyler söyleyebilir misin?
Fethi Rekik: Genel fikir, 1960'lar ve 1970'lerde ulusal ekonomi çerçevesinde, Sfax'ta zaten girişimci bir kültür olduğudur. Birçok uzmanın analizlerini, özellikle coğrafyacı Ali Bennasr'ın analizlerini alabiliriz, o Sfax'ı metropolleşme projesine kayıtlı bir bölgesel şehir olarak tanımlar. Tunus'un ardından ülkenin ikinci ekonomik merkezi olan Sfax, merkezi devlete karşı daima hassas bir ilişki içinde olmuştur. Girişimci kültürüyle damgalanan şehir, yine de birçok alanda gelişmektedir:
Tarım ve gıda sektörü, ülke genelinde faaliyet gösteren Poulina (PHG) şirketi ile, Fas ve diğer ülkelerde de şubeleri bulunmaktadır;
zeytincilik alanında: Zeytin ağacı Tunus'un her yerinde bulunmasına rağmen, Sfax bugün hala ülkenin üçte birlik kısmını, çoğunlukla yağda, üretmektedir, bu oldukça önemlidir;
Olağanüstü bir iklimi olmasına rağmen, özellikle süt üretimi ile dikkat çeken bir sığır yetiştirme bölgesidir;
Ve tabii ki kimya endüstrisi: SIAPE (Société industrielle d’acide phosphorique et d’engrais) ve NPK (azot, fosfor ve potasyum).
Ancak 1970'lerin sonunda küreselleşmenin ilk etkileri ortaya çıkar, ülkenin yabancı üretime açılması, özellikle Asya ürünlerinin Libya üzerinden tekstil ve konfeksiyon alanında ithalatı, işte bu gayri resmi pazarın getirdiği birçok iflasla sonuçlanır, bazı şirketler ayakta kalmayı başarsa da. Ancak artık eskisi gibi ağırlıkta değildir.
Özellikle, daha iyi altyapı gerektiren hizmet çağına endüstri çağından geçiyoruz. Hizmet özel sektörü, tabii ki denize açılan yerlerde yoğunlaşıyor, ancak aynı zamanda daha iyi yaşam koşullarına da ihtiyaç duyuyor. Bir Tunuslu coğrafyacının açıkladığı gibi, bu noktadan itibaren, özel yatırımların %80 ila %90'ı "rekabetçi üçgen" veya "faydalı üçgen" olarak adlandırılan, Tunus, Nabeul ve Cap Bon'u içeren ve Sousse'a kadar uzanan bölgeye yoğunlaşıyor. Bu, daha güneydeki Sfax bölgesini ve tüm Tunus Sahili'ni dışarıda bırakıyor. Sfax aslında kimya endüstrisinin zararlarıyla cezalandırılıyor: Sfax'ın ekonomik elitinin büyük bir kısmı Tunus'a, örneğin Tunus'un şık bir semti olan El Ennasr'a yerleşen bir diaspora oluşturduğu yer olan Tunus'a taşındı. Görüyorsun, bu topluluğu 1994'te CS Sfax ve Espérance de Tunis arasındaki bir futbol maçının finalinde keşfettik...
Bernard Mossé: bu iki kulüp arasındaki eski bir rekabet...
Fethi Rekik: Evet. Ancak şaşırtıcı olan şey, Sfax nüfusunun ağırlığının Tunus'ta keşfedilmesidir. Burada büyük ve önemli bir topluluk olduğu keşfedildi, çünkü bu ekonomik elit bir topluluktur. Ve sadece ekonomik değil, aynı zamanda kültürel elit de vardır. Bugün Tunus'ta, ekonomik aktörler olmayan Sfaxlılar da bulunmaktadır. Örneğin avukatlar, yargıçlar... Sfax polikliniklerine gelmekte olan, 1980-90'lı yıllarda alışılageldiği gibi, çok çok kârlı bir sektör olan polikliniklerine gelen çok sayıda Libya müşterisi artık doğrudan Tunus'a uçakla seyahat etmektedir. Bu nedenle en iyi doktorlar bile Tunus'a gitmektedir. Hizmet çağı, Sfax'ın sunmadığı temiz ve kirlenmemiş bir yaşam ortamını gerektirir. Bu nedenle Sfax, canlı güçlerinden boşalmaktadır. Göç açısından, iç kesimlerden, Sidi Bouzid, Kairouan veya Gafsa gibi bölgelerden gelen nüfuslar nedeniyle hala artıdır. Bu, ayrılanları sayısal olarak dengelemektedir. Ancak fark şudur ki gelenler genellikle niteliksiz veya az niteliklidir, gidenler ise ekonomik ve entelektüel elitlerdir.
Bernard Mossé: Bu düşüşü 1980'lerden tarihlendirebilir miyiz?
Fethi Rekik; Evet, Sfax'ın düşüşü, küreselleşme, yeni İş Kanunu ile birlikte gelen istihdam esnekliği, alt yüklenicilik gelişimi gibi unsurlarla 1980'lerin başında başlar... Sfax, düşük vasıflı, katma değeri düşük endüstrilere özelleşir, örneğin düşük niteliklere sahip kadınları istihdam eden tekstil gibi... En iyi endüstriler Tunus'a taşınıyor... Coğrafyacı Ali Bennasr'a göre, "Güney'in başkenti" olarak adlandırılan Sfax ilçesi, teoride ülkenin ikinci ekonomik merkezi olarak kabul edilirken aslında bugün ülkenin 5. bölgesidir: Hatta belki de son zamanlarda 7. sıraya düşmüştür. Sfax, nüfus açısından hala ülkenin ikinci büyük şehri olmasına rağmen, gelişim ve cazibe göstergeleri açısından 5. sırada yer almaktadır.
Bir örnek: 1990'lardan beri, büyük futbol kulüplerinin liderleri büyük iş adamları, sanayi patronlarıdır. CS Sfax'ın son on başkanından sadece biri Sfax'ta yaşıyor; diğerleri Tunus'ta yaşıyor... işleri Tunus'ta. Hatta bir Sfaxli var ki... Tunus'un Espérance takımının liderlerinden biri.
Onlar Gamarth'a, La Marsa'ya, Tunus'un banliyösüne yatırım yapıyorlar, ancak SIAPE tarafından kirliliğe maruz kalan yerlere değil... Bu nedenle, Ali Bennasr'ın yazdığı gibi, "ekonomik dokusunun geliştirilmesi ve güncellenmesindeki gecikmelerin yanı sıra ciddi çevresel sorunlar da ortaya çıkıyor... Bu engeller, şehrin metropolleşmesi ve uluslararasılaşması karşısında ciddi bir engel olarak ortaya çıkıyor."
Biyografiler
Fethi Rekik, Tunus'un Sfax şehrindeki Sfax İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi'nde 'Devlet, Kültür ve Toplum Değişimleri' araştırma laboratuvarının direktörü olan Yükseköğretim ve Bilimsel Araştırma Profesörü (HDR) 'dır. Aynı zamanda 2000'li yıllardan beri Sfax şehrinde çevreci bir aktivisttir.
*Bernard Mossé, NEEDE Akdeniz Derneği'nin Araştırma, Eğitim ve Formasyon Sorumlusu olan bir tarihçidir. Camp des Milles Vakfı'nın Bilimsel Kurul üyesidir ve UNESCO Kürsüsü "Vatandaşlık Eğitimi, İnsan Bilimleri ve Bellek Yakınsaması"nın bilimsel sorumlusu ve koordinatörü olarak görev yapmıştır (Aix-Marseille Üniversitesi / Camp des Milles).
Kaynaklar: