Η Σφαξ, "η πρωτεύουσα του Νότου", έχει βιώσει, από τη δεκαετία του 1980, μια συνεχή πτώση της οποίας οι αιτίες είναι πολλαπλές: παγκοσμιοποίηση, φυγή οικονομικών και πολιτιστικών ελίτ προς την Πρωτεύουσα ή το εξωτερικό, μετάβαση σε μια οικονομία υπηρεσιών... αλλά μια από τις κύριες αιτίες είναι η υποβάθμιση της ποιότητας ζωής λόγω βιομηχανικής ρύπανσης -κυρίως χημικής- παρά την πολιτική συμμετοχή από το 1980 και ειδικά μετά την επανάσταση του 2011.
Ο κοινωνιολόγος και περιβαλλοντολόγος από τη Σφαξ, Φέθη Ρεκίκ, αναλύει αυτήν την υποδειγματική περίπτωση με την απόσταση του επιστήμονα και μαρτυρά αυτήν τη δύσκολη μάχη με τον συμμετοχικό πολίτη, σε μια συζήτηση με τον Βερνάρ Μοσέ, ιστορικό, υπεύθυνο Έρευνας, Εκπαίδευσης και Κατάρτισης του συλλόγου NEEDE Μεσογείου.
Βερνάρ Μοσέ: Η Σφαξ κατέχει ιδιαίτερη θέση στην οικονομική ιστορία της Τυνησίας. Μπορείς να μας πεις μερικά λόγια για αυτό το πλαίσιο, ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα το βιομηχανικό και περιβαλλοντικό ζήτημα της Σφαξ που μόλις περιέγραψες;
Φέθι Ρεκίκ: Η γενική ιδέα είναι ότι τη δεκαετία του 1960 και του 1970, στο πλαίσιο της εθνικής οικονομίας, υπήρχε ήδη στη Σφαξ μια επιχειρηματική κουλτούρα. Μπορούμε να αναλύσουμε τις απόψεις πολλών ειδικών, ειδικά του γεωγράφου Αλί Μπενάσρ, που χαρακτηρίζει τη Σφαξ ως μια περιφερειακή πόλη που εντάσσεται σε ένα σχέδιο μητροπολιτισμού. Δεύτερο οικονομικό κέντρο της χώρας, μετά την Τύνιδα, η Σφαξ ανέκαθεν αντιμετωπίζει δυσκολίες στη σχέση της με το κεντρικό κράτος. Παρόλο που χαρακτηρίζεται από την επιχειρηματική της κουλτούρα, αναπτύσσεται ωστόσο σε πολλούς τομείς:
Τα τρόφιμα και η γεωργία, με την επιχείρηση Poulina (PHG) που έχει εγκατασταθεί σε ολόκληρη τη χώρα, με θυγατρικές στο Μαρόκο και σε άλλες χώρες ακόμα.
Στον τομέα της ελαιοκαλλιέργειας: ακόμα και αν το ελαιόδεντρο βρίσκεται παντού στην Τυνησία, το Σφαξ κατέχει ακόμα σήμερα το 1/3 της παραγωγής της χώρας, κυρίως σε λάδι, το οποίο είναι σημαντικό.
Παρά το ημιξηρό κλίμα, είναι μια περιοχή εκτροφής βοοειδών με έμφαση στη γαλακτοπαραγωγή.
Και φυσικά και η χημική βιομηχανία: η SIAPE (Βιομηχανική Εταιρεία Φωσφορικού Οξέος και Λιπασμάτων) και η NPK (άζωτο, φωσφόρος και κάλιο).
Αλλά στα τέλη της δεκαετίας του 1970, εμφανίζονται τα πρώτα αποτελέσματα της παγκοσμιοποίησης, με το άνοιγμα της χώρας στην ξένη παραγωγή, ειδικά με την εισαγωγή προϊόντων από την Ασία, μέσω της Λιβύης, στον τομέα του υφάσματος και της ένδυσης, με την αγορά του ανεπίσημου εμπορίου που οδηγεί σε πολλούς χρεωκοπίες, αν και μερικές εταιρείες καταφέρνουν να επιβιώσουν. Αλλά δεν έχει το ίδιο βάρος με παλαιότερα.
Κυρίως περνάμε από τη βιομηχανική εποχή στην εποχή των υπηρεσιών που απαιτεί καλύτερες υποδομές. Ο ιδιωτικός τομέας υπηρεσιών επικεντρώνεται εκεί όπου υπάρχει πρόσβαση στη θάλασσα φυσικά, αλλά και καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Από αυτό το σημείο, όπως εξηγεί ένας τυνήσιος γεωγράφος, το 80% έως 90% των ιδιωτικών επενδύσεων καταλαμβάνονται από αυτό που αποκαλείται "ανταγωνιστικό τρίγωνο", ή "χρήσιμο τρίγωνο", που περιλαμβάνει την Τύνιδα, τη Ναβέλ και το Ακρωτήριο Κάπο, και κατεβαίνει μέχρι τη Σουσα. Αποκλείει λοιπόν την περιοχή της Σφαξ, πιο προς τα νότια, και όλο τον τυνησιακό Σαχέλ. Η Σφαξ πράγματι τιμωρείται από τις ζημιές της χημικής βιομηχανίας: ένα μεγάλο μέρος της οικονομικής ελίτ της Σφαξ έχει φύγει στην Τύνιδα όπου αποτελεί διασπορά. Για παράδειγμα, εγκαθίσταται στο El Ennasr, ένα κομψό προάστιο της Τύνιδας. Βλέπεις, ανακαλύψαμε αυτήν την κοινότητα σε έναν τελικό αγώνα ποδοσφαίρου το 1994, μεταξύ της CS Sfax και της Εσπεράντα της Τύνιδας...
Μπερνάρ Μοσέ: είναι μια παλιά αντιπαλότητα μεταξύ αυτών των δύο συλλόγων...
Φέθι Ρεκίκ: Ναι. Αλλά το ενδιαφέρον είναι ότι ανακαλύψαμε το βάρος του πληθυσμού της Σφαξής στην Τύνιδα. Εκεί ανακαλύψαμε ότι υπάρχει μια μεγάλη κοινότητα και όχι μικρή, διότι αποτελεί την οικονομική ελίτ. Και όχι μόνο οικονομική, αλλά και πολιτιστική ελίτ. Σήμερα στην Τύνιδα υπάρχουν Σφαξιοί που δεν είναι οικονομικοί παράγοντες. Για παράδειγμα, είναι δικηγόροι, δικαστές... Οι γιατροί μεταναστεύουν στην Τύνιδα επειδή ο αριθμητικά μεγάλος λιβυκός πελάτης που συνήθιζε να έρχεται στις πολυκλινικές της Σφαξής κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1980-90, έναν πολύ επιτυχημένο τομέα, τώρα μετακινείται με αεροπλάνο απευθείας στην Τύνιδα. Αυτό οδηγεί στο γεγονός ότι ακόμη και οι καλύτεροι γιατροί πηγαίνουν στην Τύνιδα. Η εποχή της υπηρεσίας απαιτεί ένα καθαρό και μη μολυσμένο περιβάλλον ζωής που η Σφαξή δεν προσφέρει. Έτσι αδειάζει από τις δυνάμεις της. Όσον αφορά τη μετανάστευση, είναι βέβαιο ότι παραμένει υπέρ του αριθμητικά λόγω των πληθυσμών που έρχονται από τις περιοχές του εσωτερικού, από το Σίντι Μπουζίντ, την Καιρουάν ή τη Γαφσα... Αυτό αντισταθμίζει αριθμητικά τις αναχωρήσεις. Η διαφορά είναι ότι αυτοί που έρχονται είναι λιγότερο ή καθόλου ειδικευμένοι, ενώ αυτοί που φεύγουν είναι οι οικονομικές και διανοητικές ελίτ.
Βέρναρντ Μοσέ: Μπορούμε λοιπόν να χρονολογήσουμε αυτή την πτώση στα 1980;
Φέθι Ρεκίκ: Ναι, η πτώση της Σφαξ ξεκινά στις αρχές της δεκαετίας του 1980 με την παγκοσμιοποίηση, την ευελιξία της απασχόλησης που συνοδεύει τον νέο Κώδικα Εργασίας, την ανάπτυξη της υπο-εργοληψίας... Η Σφαξ εξειδικεύεται σε βιομηχανίες με χαμηλή εξειδίκευση και λίγη προστιθέμενη αξία, όπως η υφαντουργία που απασχολεί γυναίκες με χαμηλή εξειδίκευση. Οι καλύτερες βιομηχανίες μεταφέρονται στην Τύνιδα... Σύμφωνα με τον γεωγράφο Αλί Μπεννασρ, το νομό της Σφαξ, γνωστός ως "πρωτεύουσα του Νότου", θεωρείται θεωρητικά η δεύτερη οικονομική περιοχή της χώρας, αλλά στην πραγματικότητα είναι σήμερα η 5η περιοχή της χώρας: μπορεί ακόμα και πρόσφατα να έχει πέσει στην 7η θέση. Η Σφαξ παραμένει δημογραφικά η 2η μεγαλύτερη πόλη της χώρας, αμέσως πίσω από την Τύνιδα, αλλά κατατάσσεται 5η ως προς τους δείκτες ανάπτυξης και ελκυστικότητας.
Ένα παράδειγμα: από τη δεκαετία του 1990, οι ηγέτες των μεγάλων ποδοσφαιρικών συλλόγων είναι μεγάλοι επιχειρηματίες, βιομήχανοι. Από τους τελευταίους δέκα προέδρους της CS Sfax, μόνο ένας μένει στη Σφαξ, οι υπόλοιποι ζουν στην Τύνιδα... έχουν τις επιχειρήσεις τους στην Τύνιδα. Υπάρχει ακόμα ένας Σφαξιώτης που είναι ηγέτης... της Εσπεράντα της Τύνιδας. Επενδύουν στη Γκαμάρ, στη Μαρσα, στα προάστια της Τύνιδας, αλλά όχι κοντά στη SIAPE που πλήττεται από τη ρύπανση... Έτσι, όπως γράφει ο Αλί Μπεννάσρ, «οι καθυστερήσεις στην ανάπτυξη και αναβάθμιση του οικονομικού του ιστού συνδυάζονται με σοβαρά προβλήματα περιβάλλοντος... Αυτά τα εμπόδια εμφανίζονται ως σημαντικό εμπόδιο μπροστά στη μητροπολιτική και διεθνοποίηση της πόλης».
Βιογραφίες
Ο Φεθί Ρεκίκ είναι καθηγητής (HDR) στην Ανώτατη Εκπαίδευση και την Επιστημονική Έρευνα και διευθυντής του ερευνητικού εργαστηρίου 'Κράτος, Πολιτισμός και Μεταστάσεις της Κοινωνίας' στη Σχολή Επιστημών της Λογοτεχνίας και των Ανθρωπιστικών της Σφαξ, Τυνησία. Είναι επίσης οικολόγος ακτιβιστής στην πόλη της Σφαξ από τις αρχές της δεκαετίας του 2000.
Βερνάρ Μοσέ Ιστορικός, υπεύθυνος Έρευνας, Εκπαίδευσης, Κατάρτισης του συλλόγου NEEDE Μεσογείου. Μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Camp des Milles - Μνήμη και Εκπαίδευση, για το οποίο υπήρξε επιστημονικός υπεύθυνος και συντονιστής της Καθέδρας UNESCO "Εκπαίδευση για την πολιτοφροσύνη, επιστήμες του ανθρώπου και σύγκλιση μνημών" (Πανεπιστήμιο Αιξ-Μαρσέιγ / Camp des Milles).
Βιβλιογραφία: