Ο Λίβανος αντιμετωπίζει μια πολυσύνθετη κρίση εδώ και αρκετά χρόνια. Η οικονομία καταρρέει, το τραπεζικό σύστημα είναι σχεδόν ανύπαρκτο και η πολιτική έχει παραλύσει. Σε αυτό το ανατρεπτικό πλαίσιο, η επιστημονική έρευνα, ήδη εύθραυστη, βρίσκεται στο χείλος του γκρεμού. Οι ερευνητές και οι ερευνητικοί φορείς αντιμετωπίζουν την κρίση, αναζητούν και μερικές φορές βρίσκουν τρόπους για να συνεχίσουν τις σπουδές και την έρευνά τους.
Οι λιβανέζικοι ερευνητικοί φορείς, που κάποτε ήταν στύλοι της γνώσης και της καινοτομίας, απειλούνται σήμερα. Η κρίση του 2019 χτύπησε βαριά την επιστημονική έρευνα. Τα διαθέσιμα budget μειώθηκαν, μέχρι και 33 φορές λιγότερο και η υποτίμηση της λιβανέζικης λίρας δεν βοήθησε καθόλου (1.500.000 λίρες ισοδυναμούσαν με 900 ευρώ πριν το 2019, σήμερα είναι λιγότερο από 15). Παρόλο που παρατηρήθηκε μια ελαφρά ανάκαμψη το 2023-2024, με budgets που φτάνουν το 50 έως 75% του προηγούμενου επιπέδου για τους ιδιωτικούς φορείς, η κατάσταση παραμένει κρίσιμη για τα δημόσια ιδρύματα, τα οποία λαμβάνουν μόνο το 10 έως 20% των προηγούμενων χρηματοδοτήσεών τους.
Αυτή η μείωση των πόρων οδήγησε σε μαζική εξόδο των ερευνητών. Υπολογίζεται ότι το 15 έως 20% των έμπειρων ερευνητών έχουν εγκαταλείψει τη χώρα, ενώ περισσότερο από το 50% των νέων επέλεξαν να συνεχίσουν την καριέρα τους στο εξωτερικό. Αυτή η φυγή εγκεφάλων έχει δημιουργήσει ένα κενό που είναι δύσκολο να καλυφθεί, ειδικά από τη στιγμή που η αγορά εργασίας στην επιστημονική έρευνα στο Λίβανο ήταν ήδη περιορισμένη πριν την κρίση, με λιγότερα από 20 ενεργά ιδρύματα σε αυτόν τον τομέα.
Αυτό επίσης επηρέασε το ενδιαφέρον των νέων να στραφούν στην επιστήμη. Οι νεότερες γενιές είναι λιγότερο πιθανό να εξετάσουν μια καριέρα στην έρευνα καθώς θα κληθούν να αντιμετωπίσουν την ανασφάλεια και τις περιορισμένες προοπτικές που προσφέρει αυτός ο τομέας στον Λίβανο. Οι θέσεις που μένουν κενές από τους ερευνητές που φεύγουν σπάνια καλύπτονται και πολλά εργαστήρια έχουν κλείσει ή λειτουργούν με μειωμένο προσωπικό.
Το CNRSL, μηχανή ανθεκτικότητας
Παρά τις πολλές προκλήσεις, το Conseil National de la Recherche Scientifique au Liban (CNRS-L) αναδιαμορφώνεται ως ένας πυλώνας ανθεκτικότητας για την επιστημονική έρευνα στο Λίβανο. Από το 2022, υπό την καθοδήγηση της Tamara el-Zein, της νέας γενικής γραμματέως του, το CNRSL επαναπροσδιορίζει την αποστολή του για να προσαρμοστεί στις τρέχουσες κρίσεις. "Η προτεραιότητα είναι λοιπόν η διαχείριση αυτής της κρίσης με το λιγότερο δυνατό κόστος" εξηγεί, τονίζοντας ότι η εργασία του CNRS-L βασίζεται πλέον σε τρεις στρατηγικούς άξονες: τη χρηματοδότηση, την αξιοποίηση της υπάρχουσας έρευνας και τη συνεργασία με τον ιδιωτικό τομέα.
Σε θέματα χρηματοδότησης, η Tamara el-Zein αναγνωρίζει ότι "πρέπει να γίνουν δύσκολες επιλογές." "Δεν μπορούμε πλέον να χρηματοδοτήσουμε όλη την έρευνα", λέει. "Πρέπει να είμαστε επιλεκτικοί, διότι είναι αναγκαίο να διατηρήσουμε ένα συγκεκριμένο ρυθμό στην έρευνα. Η στασιμότητα σημαίνει υποβάθμιση." Για πρώτη φορά από τη δημιουργία του το 1962, το CNRS-L καθορίζει τις επιστημονικές προτεραιότητες μέσω μιας συνεργατικής διαδικασίας που εμπλέκει τις αποφάσεις των μεγάλων κρατικών οργανισμών (υπουργεία κλπ.) προκειμένου να αξιολογήσουν τις επιστημονικές τους ανάγκες τόσο στο παρόν όσο και στο μέλλον. Μέσω αυτών των διαβουλεύσεων, αναζητά να χρηματοδοτήσει έργα που ανταποκρίνονται στις εθνικές προκλήσεις και να ενθαρρύνει όσους είναι στην εξουσία να λάβουν αποφάσεις για τις δημόσιες πολιτικές. Με βάση αυτά τα αποτελέσματα, το CNRS-L ξεκινά το Πρόγραμμα Επιχορηγήσεων Έρευνας για τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα για το 2024.
Για να αξιοποιηθεί η έρευνα, η Γενική Γραμματέας υπογραμμίζει τη σημασία της υπέρβασης της βιομηχανικής εφαρμογής και "της μετατροπής αυτής της έρευνας σε γνώση που θα χρησίμευε στη διαμόρφωση δημόσιων πολιτικών", προσθέτοντας ότι η διεπιστημονικότητα είναι κρίσιμη για την αντιμετώπιση των εθνικών προκλήσεων. Υπενθυμίζει ότι "οι χώρες που βασίζουν τις δημόσιες πολιτικές τους στην επιστημονική έρευνα είναι αυτές που διαχειρίστηκαν καλύτερα τις κρίσεις."
Τέλος, η Tamara el-Zein υπογραμμίζει την ανάγκη για τη δημιουργία εξαιρετικών τομέων και τη δημιουργία γεφυρών μεταξύ του οικονομικού τομέα, του ακαδημαϊκού και της κοινωνίας των πολιτών. "Αυτές οι γέφυρες είναι σπάνιες στο Λίβανο, και αυτό δημιουργεί προβλήματα σε όλα τα ζητήματα της χώρας", σημειώνει. Επιμένει επίσης στο ότι πρέπει να υπάρχει διαφάνεια προκειμένου οι πολίτες που από τους φόρους τους χρηματοδοτούν εν μέρει την έρευνα, να γνωρίζουν που πάνε τα χρήματά τους."Θα έπρεπε να μπορούμε να τους παρουσιάζουμε τους καρπούς αυτής της έρευνας," εξηγεί.
Ιδιωτικά πανεπιστήμια, καταλύτες καινοτομίας
Από την πλευρά τους, τα ιδιωτικά πανεπιστήμια της χώρας, όπως το Πανεπιστήμιο Αγίου Ιωσήφ (USJ) και το Λιβανο-Αμερικανικό Πανεπιστήμιο (LAU), επιδεικνύουν μια εξαιρετική ανθεκτικότητα διατηρώντας και αναπτύσσοντας την επιστημονική τους έρευνα. Αυτά οι ιδρύματα, συνειδητοποιώντας τον κρίσιμο ρόλο τους στη λιβανέζικη κοινωνία, έχουν προσαρμόσει τις στρατηγικές τους για να συνεχίσουν να εκπαιδεύουν τους ερευνητές του μέλλοντος και να συμβάλλουν ενεργά στην ανασυγκρότηση της χώρας.
Στο USJ, η προτεραιότητα είναι η δημιουργία ενός περιβάλλοντος που ευνοεί την έρευνα παρά τις οικονομικές προκλήσεις. Ο Richard Maroun, αναπληρωτής πρύτανης για την έρευνα, εξηγεί: "Καταφέραμε να απελευθερώσουμε ένα σημαντικό μέρος του δικού μας προϋπολογισμού για τη χρηματοδότηση των ερευνητικών έργων, αλλά και των υποτροφιών διδακτορικών σπουδών." Το πανεπιστήμιο βασίζεται σε διεθνείς χρηματοδοτήσεις, ειδικότερα από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Γαλλικό Πρακτορείο Ανάπτυξης και το Γαλλόφωνο Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο, για να συνεχίσει να εξοπλίζει τα εργαστήριά της με προηγμένες τεχνολογίες και να προσφέρει πρόσβαση σε βιβλιογραφικούς πόρους που είναι απαραίτητοι για τους εκπαιδευτικούς και ερευνητές. Ταυτόχρονα, το USJ εργάζεται για την ενίσχυση της συμμετοχής των φοιτητών στα προγράμματα έρευνας. Ένα τριετές σχέδιο παρουσιάστηκε για τα έτη 2024-2026, με στόχο την υποστήριξη των ερευνητών και την ευρεία διεθνή εμφάνιση των περιοδικών του πανεπιστημίου.
Οι οικονομικές προκλήσεις δεν είναι τα μόνα εμπόδια. Η Nancy Fayad, βοηθός καθηγήτρια γονιδιωματικής μικροβίων στο LAU, είδε την καριέρα της να διαμορφώνεται από τις διαδοχικές κρίσεις. Το 2019, οι διαδηλώσεις στο Λίβανο την εμπόδισαν να έχει πρόσβαση στο εργαστήριό της για να συνεχίσει τη διδακτορική της διατριβή. Το 2020, το lockdown στο Βέλγιο, λόγω της πανδημίας COVID-19, ξανά έκοψε την εργασία της στο εργαστήριο. Ωστόσο, κατάφερε να ανακάμψει εστιάζοντας στη βιοπληροφορική, κάτι που της επέτρεψε να δημοσιεύσει ένα επιπλέον επιστημονικό άρθρο. "Η έρευνα στο Λίβανο υποφέρει από μια διπλή κρίση: από τη διεθνή έλλειψη χρηματοδότησης της θεμελιώδους έρευνας και από την τοπική οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση," παρατηρεί. Για να υποστηρίξει τους ερευνητές τοτ, το LAU έχει δημιουργήσει ένα ταμείο έκτακτης ανάγκης που εξασφαλίζει ένα ελάχιστο επίπεδο δραστηριότητας στα εργαστήριά του. Μια λύση που επιτρέπει τη διατήρηση των απαραίτητων συνθηκών για την προσέλκυση ζωτικών εξωτερικών χρηματοδοτήσεων.
Μια ενωμένη και ανθεκτική επιστημονική κοινότητα
Για να ξεπεραστούν αυτές οι δυσκολίες, αναδύονται συνεργατικές πρωτοβουλίες που υποστηρίζονται από ενώσεις, ιδρύματα και ερευνητικά δίκτυα που συνδυάζουν τους πόρους και τις γνώσεις τους. Αυτές οι προσπάθειες περιλαμβάνουν τη δημιουργία προγραμμάτων μεντορικής υποστήριξης, με στόχο την συνοδεία και ανάπτυξη των νέων ταλέντων σε αυτό το δύσκολο περιβάλλον.
Για να υπογραμμίσει και να υποστηρίξει τα επιτεύγματα των λιβανέζων ερευνητών, το Εθνικό Συμβούλιο Επιστημονικών Ερευνών επαναφέρει το Ετήσιο Βραβείο Επιστημονικής Αριστείας. Αυτό το αξιόλογο βραβείο θα απονεμηθεί σε τέσσερις θεμελιώδεις τομείς: τις βασικές επιστήμες και τη μηχανική, τις ιατρικές και βιολογικές επιστήμες και τη δημόσια υγεία, τις γεωργικές και περιβαλλοντικές επιστήμες, καθώς και τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες. Εκτός από αυτές τις διακρίσεις, θα απονεμηθεί και ένα "Βραβείο Επιστημονικής Καριέρας" σε έμπειρους ερευνητές που έχουν συμβάλει σημαντικά στην έρευνα.
Αυτά τα βραβεία στοχεύουν όχι μόνο στο να τιμήσουν αυτούς τους ερευνητές, αλλά και στο να ενθαρρύνουν μια ποιοτική έρευνα, σχετική και προσανατολισμένη προς τις ανάγκες της χώρας. Αυτές οι πρωτοβουλίες, σε συνδυασμό με μια ισχυρή συνεργασία και με σωστή καθοδήγηση, είναι ουσιώδεις για τη διασφάλιση της μακροχρόνιας βιωσιμότητας και ανάπτυξης της επιστημονικής έρευνας στο Λίβανο, ακόμη και σε καιρούς κρίσης.
